فهرست تفصیلی جلد سیزدهم تفسیر المیزان علامه طباطبایی سوره اسراء، آيه 1 ترجمه آيه بيان آيه نقل برخى اقوال مدنى بودن بعضى از آيات سوره اسراء و اشاره به مفاد كلى اين سوره مباركه معناى آيه شريفه : (سبحان الذى اسرى بعبده ...) بحث روايتى روايتى مفصل در شرح واقعه (اسراء) و (معراج) و آنچه پيامبر (ص) در شب معراج ديد و شنيد صعود پيامبر اكرم (ص) با جبرئيل به آسمان دنيا ديدار پيامبر (ص) با حضرت آدم و ملك الموت و گفتگو با آن دو برخورد با فرشته اى عجيب الخلقه و جلوه هايى از تجسم اعمال در شب معراج عرج به آسمانهاى دوم و سوم عروج به آسمانهاى چهارم و ششم عروج به آسمان هفتم و ديدن عجائب ديگرى از مخلوقات خدا دو نهر (كوثر) و (رحمت) و دو درخت (طوبى) و (سدرة المنتهى) عطيه خداوند به پيامبر (ص) در شب معراج حكايت تخفيف نمازهاى واجب يوميه از پنجاه نماز به پنج نماز طاغيان قريش و رد آيات روشن صدق دعوى پيامبر در شب معراج ارائه آيات بر صدق دعوى خود توسط پيامبر اكرم (ص) درباره شب معراج در برابر طاغيان قريش حكاياتى از شب معراج بروايت ابن عباس امام باقر و امام سجاد (ع) به سئوالاتى پيرامون معراج پيامبر (ص) پاسخ مىگويند حديثى از امام باقر (ع) درباره معراج پيامبر (ص) و شرح كلماتى از آن روايتى درباره معراج پيامبر (ص) از طريقاهل سنت و نقد و بررسى مضامين آن رد رواياتى كه بنابر آنها معراج جسمانى نبوده و در عالم رؤيا صورت گرفته است پيامبر (ص) از حضرت فاطمه (س) بوى بهشت استشمام مى كند شرح و تفضيل اولين نماز پيامبر در شب معراج از زبان مبارك امام كاظم (ع) روايتى كه مى گويد معراج دو مرتبه صورت گرفته است خلاصه آنچه از روايات اسراء و معراج استفاده مى شود در مجمع البيان طبرسى دو روايت درباره نحوه تعيين ركعات نماز درجه رفيع آرايشگر خانواده فرعون نزد خد اقوال مختلف درباره زمان و مكان معراج و اينكه جسمانى بوده يا روحانى نظر مؤ لف درباره معراج پيامبر اكرم (ص) بحثى ديگر (تقسيم جزئيات مربوط به معراج به چهار قسم، از نظر معنى و سند) سوره اسرى، آيات 2 تا 8 ترجمه آيات بيان آيات اشاره به مورد استعمال كلمه (كتاب) مجيد وجه اينكه وكيل گرفتن خدا شرك است معناى (ذريه) و وجه منصوب بودن آن در آيه خلاصه معناى آيه و اشاره به اختلاف مفسرين در اعراب آن معناى مختلف واژه (قضاء) و معناى آيه: (و قضينا الى بنى اسرائيل لتفسدن فى الارض ...) توضيح معناى آيه شريفه: (فاذا جاء وعد اوليهما...) و اشاره به ضعف وجوه ديگرى كه در اين باره گفته شده است آثار نيك و بد اعمال به عامل برمى گردد (ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساءتم فلها) بحث روايتى چرا نوح (ع) عبد شكور خوانده شده است روايتى در ذيل آيه (لتفسدن فى الارض مرتين ...) مقصود از دو بار سركوب شدن و هلاكت بنىاسرائيل بر اثر دو با فسادانگيزى آنان بر روى زمين سوره اسرى، آيات 9 تا 22 ترجمه آيات بيان آيات توضيح در مورد اينكه قرآن بدانچه (اقوم) است هدايت مى كند و اينكه اسلام دين (قيم) است خداوند براى مؤمنان صالح العمل بر خود حق قرار داده است (ان لهم اجرا كبيرا) بيان اينكه انسان عجول بوده و آنسان كه در طلب خيرات است در پى شر نيز مى باشد (و يدع الانسان بالشر دعائه بالخير) دو نكته كه آيه شريفه روشن مى شود مراد از آيت بودن شب و روز و محو آيت ليل و مبصره بودن آيات نهار وجود قدرت و آزادى، دليل و مجوز ارتكاب هر عملى نيست معناى (طائر) و مراد از جمله : (و كل انسان الزمناه طائره فى عنقه) عاقبت و سرنوشت انسان با اعمال ارادى و اختيارى او لزوم و حتميت پيدا مى كند مقصود از كتابى كه در قيامت براى افراد انسان بيرون آورده مى شود (و نخرج له يوم القيمة كتابا يلقيه منشورا) هدايت هر كس به سود خود و ضلالتش عليه خود است (و لا تزر وازرة وزر اخرى) توضيح اينكه فرمود: (و ما كنا معذبين حتى نبعث رسولا) مقصود از اراده هلاك قريه در جمله : (و اذا اردنا ان نهلك قرية) توجيه امر خدا در (امرنا مترفيها ففسقوا فيها) با اينكه خدا امر به فحشاء نمى كند وجوهى كه مفسرين در توجيه اين امر گفته اند مراد از (اراده عاجله) در آيه : (من كان يريد العاجلة عجلنا له فيها...) اعمال آدمى اسباب اخروى هستند و بر خلاف اسباب دنيوى تخلف ناپذيرند بيان اينكه دنيا طلبان در اعمال دنيوى، و عقبى طلبان در اعمال اخروى مستمدّ از عطاى خداوندند اشاره به تفاسير ديگرى كه براى اين آيه بيان شده است توضيح اينكه درجات اخروى بزرگتر از درجات دنيوى است بحث روايتى (رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته) گفتارى در چند فصل پيرامون قضاء فصل 1- در معنا و حدود آن : فصل 2- نظرى فلسفى در معناى قضاء: فصل 3- روايات هم اين نظريه را تاءييد مى كنند: بحث فلسفى (در بيان اينكه فيض خداوند مطلق و نامحدود است و منشأ اختلاف انواع و افراد اختلاف قابليت ها است ) سوره اسرى، آيات 23 تا 39 ترجمه آيات بيان آيات قضاء تشريعى خداوند به نپرستيدن جز او نيكى كردن به والدين، از مهمترين واجبات بعد از توحيد آيه در مقام انحصار حكم به دوران پيرى پدر و مادر نيست امر به تواضع و خضوع در برابر والدين و دعا براى آنه اشاره به وجه اينكه فرمود: اسرافكاران برادران شياطين هستند نهى از افراط و تفريط در انفاق نهى از فرزند كشى (چه دختر و چه پسر) از بيم فقر و گرسنگى كه در عرب رسم بوده نهى شديد از زناكارى بحثى قرآنى و اجتماعى پيرامون حرمت زن معناى جمله : (فلا يسرف فى القتل انه كان منصورا) نهى از تصرف در مال يتيم و امر به وفاء به عهد امر به مراعات عدالت و وفا در كيل و وزن و بيان (خير) و (احسن تأويلا) بودن آن نهى از متابعت از غير علم (لا تقف ما ليس لك به علم) اشاره به حكم فطرت به لزوم پيروى از علم يا پيروى از ظنّ به استناد حجت علمى وعقلى رد اشكالاتى به آيه كه مى گويد عمل به اين آيه خود متابعت از ظن است تعليل نهى از پيروى از غير علم به: (ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسؤولا) كلام مجمع البيان در معناى آيه (و لا تقف ما ليس لك به علم) و نقد آن نهى از تكبر و گردن فرازى كردن بحث روايتى رواياتى در ذيل جمله : (و بالوالدين احسانا) درباره نيكى كردن به پدر و مادر چند روايت در معناى (اوابين) رواياتى درباره اجتناب از افراط و تفريط در انفاق درذيل آيه : (و لا تجعل يدك مغلولة الى عنقك ...) اعمالى كه با ايمان به خدا سازگارى ندارد چند روايت در ذيل آيه : (و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا...) رواياتى درباره پيروى نكردن از غير علم و تقسيم شدن ايمان، بر اعضاء و جوارح(ان السمع و البصر...) سوره اسرى، آيات 40 تا 55 ترجمه آيات بيان آيات تصريف آيات (تنوع بيان و احتجاج) به منظور متذكر شدن شنوندگان با اينكه ثمره تصريف آيات ازدياد نفرت كفار بوده، حكمت نزول آيات چه بوده است ؟ احتجاجى با مشركين در نفى شريك براى خداوند متعال تقرير استدلال بر نفى شرك براى خدا به صورت يك قياس استثنائى تسبيح سنگ و چوب به چه معنا است ؟ وجود سراپا فقر و نياز موجودات، وجود رب واحد را اعلام مى كند هر موجودى از موجودات داراى مرتبه اى از علم است و تسبيح موجودات تسبيح حقيقى است تسبيح همه موجودات تسبيح حقيقى و قالى است وجود موجودات هم حمد خدا و هم تسبيح او است مقصود از (حجاب مستور) كه خداوند آنرا بين قارى قرآن و مشركين حائل قرار مى دهد وجوه مختلفى كه در معناى (حجابا مستورا) گفته شده است استبعاد مشركين مسئله معاد را پاسخ خداوند با قدرت مطلقه خود به استبعاد مشركين امر به خوش زبانى و اجتناب از درشتگويى سعادت و شقاوت هر كس بسته به مشيت الهى است كه بر اساس عمل تعيين مى شود بحث روايتى رواياتى درباره تسبيح موجودات و سفارش مدارا با حيوانات توضيحى در مورد تسبيح محسوس برخى موجودات كه در پاره اى روايات نقل شده است چند روايت درباره (بسم اللّه الرحمن الرحيم) درذيل آيه : (و اذا ذكرت ربك ...) سوره اسرى، آيات 56 تا 65 ترجمه آيات بيان آيات استدلال ديگرى بر نفى الوهيت خدايان مشركين چند وجه ديگر در بيان مراد از مالك نفع و ضرر نبودن بتها فقط دعا و درخواست حقيقى از خداى سبحان مستجاب است توضيح اينكه آلهه دروغين، خود در جستجوى وسيله به سوى پروردگارشان هستند وجوه ديگرى كه در معناى جمله : (يبتغون الى ربهم الوسيلة ايهم اقرب ) گفته اند سنت الهى در اقوام گذشته: دعوت به حق، به سعادت رساندن مؤمنان و هلاكت يا عذاب شديد منكران و طاغيان كتاب (لوح محفوظ) و بحث مفسرين پيرامون آن وجه اينكه خداوند پيشنهاد كفار راجع به آوردن آيات را اجابت نكرد دو وجه ديگر در معناى آيه : (و ما منعنا ان نرسل بالايات الا ان كذب بها الاولون ) مراد از (رؤيا) و (شجره ملعونه) در آيه : (و ما جعلنا الرؤيا التى اريناك...) معناى اصطلاحى (شجره) و تطبيق آن با فرقه خاصى در صدر اسلام شجره ملعونه اى كه در رؤيا بر پيامبر (ص) نشان داده شده است فتنه اسلام است بيان اينكه آيه شريفه ناظر به (بنى اميه) است پاسخ به مفسرينى كه رؤ يا را معراج و شجره معلونه را (شجره زقوم) دانسته اند وجه ديگرى كه (رؤيا) را به جنگ بدر مربوط دانسته است و رد آن يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم (ع) و آغاز عصيان و اغواى او معناى قول شيطان: (لاحتنكن ذريته الا قليلا) لشكر سواره نظام و پياده نظام شيطان ياور او در گمراهى انسان يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم (عليه السلام) و آغاز عصيان و اغواى او مراد از مشاركت شيطان در اموال و اولاد مردم در خطاب: (و شاركهم فى الاموال و الاولاد) بحث روايتى رواياتى در ذيل آيه : (و ما منعنا نرسل بالايات ...) رواياتى در ذيل (ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للنّاس ) و انطباق آن با بنىاميه چند روايت درباره شركت شيطان در اموال و اولاد مردم سوره اسرى، آيات 66 تا 72 ترجمه آيات بيان آيات انسان بالفطره متوجه خدا است آيا در خشكى تضمينى و تأمينى از گرفتارى ها داريد كه از خدا اعراض مى كنيد؟ معناى آيه : (و لقد كرمنا بنى آدم ...) امتياز و خصيصه انسان بين همه موجودات و نظر مفسرين در اين باره معناى جمله : (و فضلنا هم على كثير ممن خلقنا تفضيلا) فرق بين (تكريم) و (تفضيل) انسان و نظر بعضى مفسرين در اين خصوص آيه شريفه ناظر به تفضيل انسان از حيث وجود مادى است و ملائكه از مفضل عليه (كثير ممن خلقنا) خارج است گفتار در برترى انسان از ملائكه نقد كلام زمخشرى كه قول بر تفضيل انسان بر ملك را مردود دانسته است افضل بودن اطاعت انسان از جهت كشف صفاى باطن و حسن سريره او است موارد استعمال كلمه (امام) در قرآن مراد از (امامهم) در جمله : (يوم ندعوا كل اناس بامامهم) اقوال و وجوه مختلف درباره مراد از (امام) در جمله فوق معناى (من كان فى هذه اعمى فهو فى الاخرة اعمى) و وجوهى كه در اين باره گفته شده است بحث روايتى (رواياتى درباه برترى انسان، احضار هر گروه با امام خود در قيامت و ...) سوره اسرى، آيات 73 تا 81 ترجمه آيات بيان آيات نيرنگ مشركين براى حفظ حرمت خود و خدايان شان جلوه اى ديگر از آثار عصمت و حفظ الهى معناى (دلوك شمس) و (غسق الليل) در آيه : (اقم الصلوة لدلوك الشمس...) امر به رسول (ص) به تهجد نيمه شب و دعا و استمداد از خداوند مقصود از (دخول و خروج به صدق) در (رب ادخلنىمدخل صدق ...) بحث روايتى رواياتى در ذيل آيه : (و ان كادوا ليفتنونك ...) كه خدعه مشركين با رسول اللّه (ص) را حكايت مى كند رواياتى درباره واجب شدن نمازهاى پنجگانه و مراد از مشهود بودن قرآن فجر (نمازصبح) در ذيل آيه : (اقم الصلوة ...) رواياتى درباره شفاعت نمودن پيغمبر اسلام (ص) در قيامت، درذيل جمله : (عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا) سوره اسراى آيات 82 تا 100 ترجمه آيات بيان آيات وجه اينكه قرآن براى مؤ منين (شفاء) و (رحمت) ناميده شده است توضيح اينكه قرآن ظالمين را جز زيان نمى افزايد حاصل معناى آيه و اشاره به وجوهى كه مفسرين درباره آن گفته اند بيان حال انسان عادى دلبسته به اسباب ظاهرى بحثى فلسفى (در بيان اينكه شرور بالعرض داخل در قضاى الهى هستند) تقسيمات (عدم ) و بيان اينكه كدام قسم آن شر است . تقسيم كلى امور به پنج قسم سخن صاحب روح المعانى درباره شرور و كلام فخر رازى معناى (كل يعمل على شاكلته) صفات درونى انسان علت تامه اعمال بدنى او نيست بلكه مقتضى آنست بيان اينكه سعادت و شقاوت ضرورى و تغييرناپذير نيست و اكتسابى و از آثار اعتقادات و اعمال انسان مى باشد انسان داراى (شاكله) هايى است مختلف داراى آثار مختلف بيان وجه ارتباط و اتصال اين آيه با (و ننزل من القرآن ...) سخن فخر رازى پيرامون آيه (قل كل يعمل على شاكلته ) و نقد آن بحث فلسفى (درباره سنخيت وجودى و رابطه ذاتى بين فعل و علت فاعلى ) وجود رابطه و سنخيت بين فعل و فاعل از نظر قرآن معناى (روح ) و مراد از (امر خدا) و توضيح اينكه روح از امر خدا است موارد اطلاق و استعمال كلمه (روح) در آيات قرآن مجيد اقوال مختلف و متعدد مفسرين درباره مراد از روح در آيه: (يسئلونك عن الروح ...) تحدّى عمومى (همه انس و جن) و به تمامى خصوصيات قرآن (نه فقط بلاغت و فصاحت) مشروط كردن مشركين ايمان خود را به معجزاتى غريب و ناممكن تحقق بخشيدن به پيشنهاد مشركين، در شاءن پيامبر (ص) نيست گفتار بعضى مفسرين در ارتباط به دو كلمه بشرا و رسولا در آيه و اشكالات آن تقرير و توضيح برهان بر نبوت عامه و اثبات آن توضيح برهانى عقلى بر اينكه تحمل وحى خاص انبياء الهى است توجهى به سياق آيه و دلالت آن چون دليل و برهان نتيجه نبخشيد، گواهى را به خدا واگذار معناى جمله : (قادر على ان يخلق مثلهم) بيان اينكه انسان مبعوث در قيامت عين انسان دنيايى است نه مانند او بحث روايتى رواياتى درباره نيت و عمل در ذيل جمله : (كل يعمل على شاكلته) چند روايت درباره شأن نزول آيه : (يسئلونك عن الروح ...) و بيان مراد از روح سوره اسرى، آيات 101 تا 111 ترجمه آيات بيان آيات مقصود از معجزات نه گانه موسى (ع) در آيه: (و لقد آتينا موسى تسع ايات بينات ...) معناى اينكه خطاب به بنى اسرائيل فرمود: (اسكنوا الارض فاذا جاء وعد الاخرة...) حكمت نزول تدريجى و تفريق قرآن بى نياز بودن قرآن از ايمان مشركين به آن، براى ثبوت حقانيت و كمالش اشاره به اقسام نام ها و بيان مراد از جمله: (فله الاسماء الحسنى) اين آيه عقيده وثنيت را درباره اسماء و صفات الهى رد مى كند بيان اينكه اسماء خداوند متعال مرآت و معرف يك مسمى هستند معناى (جهر) و (اخفات) و امر به اعتدال در قرائت نماز نفى فرزند، ولى و شريك داشتن خداى تعالى بحث روايتى (رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته) رواياتى درباره اسماء حسنى، اسماء حقيقى و اسماء اسماء خدا مطالب اتفاقى و اختلافى درباره اسماء خدا و اشاره به عقيده بت پرستان درباره آن چند روايت درباره جهر و اخفات در نماز بحثى روايتى و قرآنى (درباره تفريق آيات قرآن و قرانا فرقناه ...) تقسيم قرآن به آيات و سور عدد سوره ها و آيات قرآن كريم ترتيب سوره هاى قرآن كريم سوره كهف، آيات 1 تا 8 ترجمه آيات بيان آيات آهنگ و مفاد كلى اين سوره مباركه توضيح مقصود از اينكه قرآن عوج (كجى) نداشته، قيّم است اشاره به اقوال مختلف مفسرين در ذيل جمله : (لم يجعل له عوجا...) قول و اعتقاد به فرزند داشتن خدا چه به نحو حقيقى و چه به نحو مجاز باطل و ممنوع است هدف از خلق زينت بر روى زمين آزمايش انسان ها و تميز نيك و بد بر اساس اعتقاد وعمل است بحث روايتى (رواياتى در تفسير جملات : (لينذر بأسا شديدا)، (فلعلك باخع نفسك ...) و (لنبوهم ايهم احسن عملا)) سوره كهف آيات 9 تا 26 ترجمه آيات بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مى كنند با آيات قبل بيان اينكه اصحاب رقيم نام ديگر اصحاب كهف است مقصود از (رحمت) و (رشد) در دعاى اصحاب كهف: (ربنا اتنا من لدنك رحمة و هيى لنا من امرنا رشدا) معناى جمله : (فضربنا على اذا نهم فى الكهف سنين عددا) معناى اينكه فرمود: سپس اصحاب كهف را بيدار كرديم (لنعلم اى الحزبين احصى) اقرار به توحيد پروردگار و نفى ربوبيت ارباب و آلهه در گفتگوى اصحاب كهف با خود جزئياتى از داستان اصحاب كهف كه از آيات استفاده مى شود وضعيت جغرافيايى غار اصحاب كهف و كيفيت قرار گرفتن اصحاب كهف در آن نظر مفسرين درباره موقعيت جغرافيائى غار و نقد و بررسى آن وجه اينكه با ديدن وضع اصحاب كهف قلب انسان مملو از رعب و ترس مى شود بيان غايت و هدف از بعث (بيدار كردن) اصحاب كهف چند وجه ديگر درباره غايت بعث اصحاب كهف (ليتسائلوا بينهم ...) معناى جمله : (لبثنا يوما او بعض يوم) جمله : (ربكم اعلم بما لبثتم) انحصار علم حقيقى به معناى احاطه بر عين موجودات وحوادث، به خداى تعالى را افاده مى كند گفتگوى اصحاب كهف بعد از بيدار شدن درباره رفتن به شهر نگرانى اصحاب كهف از فاش شدن رازشان و دست يافتن كفار به آنان با اينكه تقيه و تظاهر به كفر از روى اضطرار جايز است سبب نگرانى و بيماصحاب كهف چه بوده است ؟ جوابهاى ديگرى كه به اشكال فوق داده شده است توضيح آيه : (فقالوا ابنوا عليهم بنيانا...) كه گفتگو و مجادله مردم را درباره اصحاب كهف حكايت مى كند بيان دو گروه متنازع و مسئله مورد تنازع در (اذ يتنازعون بينهم امرهم) وجه دلالت بيدار شدن اصحاب كهف بعد از خواب چند صد ساله، بر حق بودن معاد و قيامت وجه ديگرى براى جمله (اذ يتنازعون بينهم امرهم) مقصود از: (الذين غلبوا على امرهم) در آيه :(قال الذين غلبوا على امرهم ...) حكايت اختلاف مردم در عدد اصحاب كهف و بيان اينكه ايشان هفت نفر بوده اند عملى از هر عاملى موقوف به اذن و مشيت خداى تعالى است انسان بايد كار فردا را به مشيت خدا (ان شاء اللّه) مشروط كند وجوه ديگرى كه درباره استثناء در آيه : (و لا تقولنّ لشى ء انىفاعل ذلك غدا الا ان يشاء الله ) گفته شده است معناى آيه: (واذكر ربك اذا نسيت ...) و وجوهى كه در معناى آن گفته شده است مشار اليه به هذا در (لاقرب من هذا رشدا) و سخن مفسرين درباره آن بيان عدد سالهاى اقامت اصحاب كهف در غار مدت اقامت اصحاب كهف در غار هم مورد اختلاف مردم بوده است ولايت مستقل منحصرا از آن خداست بحث روايتى روايتى كه مى گويد (رقيم) نام دو لوح مسى بوده است روايتى در شرح داستان اصحاب كهف موارد و جهات اختلاف در روايات راجع به داستان اصحاب كهف روايات ديگرى پيرامون داستان اصحاب كهف چند روايت حاكى از اينكه اصحاب كهف مدتى تقيه مى كرده اند روايت مشهورى از ابن عباس در نقل داستان اشكالاتى كه به روايت ابن عباس (فوق الذكر) وارد است معناى (رقيم) در روايت ابن عباس و تطبيق آن با روايات ديگر رواياتى متضمن ذكر اسماء اصحاب كهف اصحاب كهف ياران حضرت مهدى (عج) اند گفتارى در چند فصل پيرامون اصحاب كهف و سر گذشت ايشان 1 - داستان اصحاب كهف در تعدادى از روايات 1 - دو سبب عمده وجود اختلاف شديد در مضامين روايات راجع به اصحاب كهف 2 - داستان اصحاب كهف از نظر قرآن 3 - داستان از نظر غير مسلمانان 4 - غار اصحاب كهف كجا است؟ 1 - غار (افسوس) در تركيه 2 - غار (رجيب) در اردن غارهاى ديگر كه اصحاب كهف را به آنها نسبت مى دهند سوره كهف آيات 27 تا 31 ترجمه آيات بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل وظيفه پيامبر (ص) تلاوت آيات و تبليغ وحى است و جز خدا مرجعى ندارد معناى (صبر) و (وجه) و مراد از (اراده و طلب وجه خدا) گفتار ديگران در معناى (وجه) و (دعاى صبح و شام) در آيه شريف بيان عدم دلالت جمله : (لا تطع من اغفلنا قلبه) بر جبر و عدم منافات جبر مجازاتى ناشى از اختيار، با اختيار اى پيامبر! حق را بگو و از ايمان نياوردن مردم تأسف مخور كه ظالمان را آتش و مؤمنان صالح العمل را پاداش است بحث روايتى رواياتى درباره تقاضاى مشركين از پيامبر مبنى بر دور ساختن افراد فقير از خود، و رواياتى ديگر در ذيل آيات گذشته سوره كهف، آيات 32 تا 46 ترجمه آيات بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بسته اند فخر فروشى و تكبر ثروتمند غافلدر برابر رفيق مؤمن خود آدمى بالفطرة به چيزى كه آن را باقى و ماندگار بداند دل مى بندد توانگر غافل از خدا، را محق و شايسته برخوردارى و تنعم مى داند حتى در قيامت توضيح جواب رفيق مؤمن آن مرد توانگر مغرور، به او وجه اينكه مرد فقير در جمله : (اكفرت بالذى خلقك) رفيق توانگر خود را كافرخواند زمام همه امور بدست خدا است معناى اينكه خداوند (خير ثوابا و خير عقبا) است مثلى ديگر براى بيان حقيقت زندگى دنيا و زينت هاى سريع الزوال مراد از (باقيات صالحات ) در آيه شريفه سوره كهف، آيات 47 تا 59 ترجمه آيات بيان آيات جابجائى كوهها در قيامت كه به تعبيرهاى مختلفى در قرآن آمده است يادآورى قيام و عرضه گشتن مشركين و همه مردم بر پروردگار، همراه با اعمالشان و ديگر هيچ اشاره به چند نكته و خصوصيت درباره قيامت از ياد بردن قيامت سبب اصلى اعراض از هدايت و فساد اعمال است (وضع كتاب) در قيامت، كتابى كه هيچ صغيره و كبيره اى را فروگذار نكرده و مجرمان (چه مشرك و چه غير مشرك) از آن بيم ناكند تجسم گناهان كوچك و بزرگ و وحشت گنهكاران در قيامت مراد از ولايت شيطان در جمله : (افتخذونه و ذريته اولياء من دونى و هم لكم عدو) دو برهان كه در آيه (ما اشهد تهم خلق السموات و الارض ...) براى نفى ولايت ابليس و ذرية اش اقامه شده است وجوه مختلف ديگرى كه مفسرين درباره معنى و مفاد آيه فوق گفته اند معناى اينكه فرمود: (در قيامت ما بين مشركين و شركاءمحل هلاكت قرار داده ايم) معناى جمله : (و ربك الغفور ذوالرحمة) و معنايى كه در سياق آيات تهديد افاده میكند بحث روايتى (چند روايت در ذيل آيات گذشته) سوره كهف، آيات 60 تا 82 ترجمه آيات بيان آيات داستان موسى (ع) و عالم و آنچه از آن استفاده مى شود سخن مفسرين درباره داستان مذكور و شخصيتهاى آن آغاز داستان موسى و همراه خود حكايت ماهى بريان شده كه خود را به دريا انداخته است اشاره به اينكه انبياء (عليهم السلام ) از مطلق آزار و ايذاء شيطان مصون نيستند ملاقات موسى (عليه السلام) با بنده اى از بندگان خدا خضر (ع) كه به او رحمت و علم داده شده تقاضاى تعليم از طرف موسى (ع) و پاسخ حضرت حضر (ع) ادب و تواضع فراوان موسى (ع) در برابر استاد (خضر عليه السلام ) صبر نياوردن موسى (ع) به سكوت در برابراعمال خضر (ع) غرض اصلى آيات بيان يك داستان و سه اعتراض است نه بيان سه داستان بخش سوم داستان موسى و خصر (ع): بناى ديوار مشرف به سقوط جدا شدن موسى و خضر (ع) موسى (ع) را به تأويل اعمال خود (سوراخ كردن كشتى، قتل نوجوان و بناى ديوار) بحثى تاريخى در دو فصل 1 - داستان موسى و خضر در قرآن 2 - شخصيت خضر بحث روايتى اختلاف فراوان روايات در جهات و جزئيات اين داستان روايات ديگرى درباره داستان موسى و خضر عليهما السلام رواياتى درباره اينكه خداوند به خاطر اصلاح مردى مؤ من امر فرزندان او را اصلاح مى كند رواياتى درباره گنج مدفون در زير ديوار درذيل (و اما الجدار فكان لغلامين ...) سوره كهف، آيات 83 تا 102 ترجمه آيات بيان آيات مربوط به شرح حال و بيان داستان ذوالقرنين معناى (عين حمئة) و بيان موقعيت جغرافيائى آن ظالمان را عذاب مى كنيم و مؤ منان صالح العمل را جزاى حسنى است ساختن سد به وسيله ذوالقرنين بكار بردن قطعه هاى آهن در ساختن سدى محكم توسط ذوالقرنين وجوهى كه در بيان مراد آيه شريفه: (افحسب الذين كفروا ان يتخذوا عبادى من دونى اولياء...) گفته شده است بحث روايتى اختلافاتى كه جهاد متعدد در روايات مربوط به ذوالقرنين وجود دارد دو روايت اميرالمؤ منين على (ع) درباره ذوالقرنين حديثى از امام صادق (ع) درباره آفتاب و طلوع و غروب آن رواياتى در ذيل برخى جملات آيات راجع به ذوالقرنين بحثى قرآنى و تاريخى پيرامون داستان ذوالقرنين در چندفصل 1 - داستان ذو القرنين در قرآن 2 - داستان ذو القرنين و سد و ياجوج و ماجوج از نظر تاريخ 3 - ذو القرنين كيست و سدش كجا است ؟ اقوال مختلف در اين باره نظر بعضى كه ذوالقرنين را همان اسكندر مقدونى دانسته اند و ردّ آن نظر جمعى از مورخين كه ذوالقرنين را مردى عرب از ملوك يمن دانسته اند سخن بعضى در اثبات اينكه ذوالقرنين، كورش، پادشاه هخامنشى ايران، و ياجوج و ماجوج، اقدام مغول بوده اند بحث مفسرين و مورخين پيرامون قوم ياءجوج و ماءجوج و حوادث مربوط به آنه سوره كهف، آيات 103 تا 108 ترجمه آيات بيان آيات معرفى زيانكارترين زيانكارن (اخسرين اعمالا) كه كارهاى بى نتيجه خود را نيكو مىپندارند و اعمالشان حبط شده بحث روايتى (رواياتى درباره (اخسرين اعمالا) و (جنّات الفردوس )) سوره كهف، آيه 109 ترجمه آيه بيان آيه اشاره به معناى (كلمه خدا) و بيان مقصود از اينكه اگر درياها مركب باشد كلمات خدا را با آن نتوان نوشت بحث روايتى (روايتى در ذيل آيه گذشته) آيه 110 سوره كهف ترجمه آيه بيان آيه بيان آخرين آيه سوره، كه به سه اصل : توحيد، نبوت و معاد اشاره دارد بحث روايتى (رواياتى درباره اخلاص در عمل و پرهيز از رياكارى)