معلمان ادب و مشايخ حديث
1- ابو سعيد، حسن بن عبد الله بن مرزبان نحوى،
معروف به" سيرافى " درگذشته سال 368، در كودكى، قبل از آنكه ده ساله
شود، علم نحو را از او تعليم گرفته است.
اين راابن خلكان و يافعى و صاحب " درجات الرفيعه "
به نقل از ابو الفتح ابن جنى استاد شريف رضى آورده ند.
2- ابوعلى، حسن بن احمد فارسى نحوى، درگذشته
سال377.اجازه هم از او دريافت نموده، و در كتاب " مجازات نبويه " از او
روايت مى كند.
3- ابو عبد الله، محمد بن عمران مرزبانى، در گذشته
سال 384، و گويند سال 378.
4 - ابو محمد، استاد اقدم، هارون بن موسى تلعكبرى،
درگذشته سال385.
5 - ابو الفتح، عثمان بن جنى موصلى، درگذشته سال
392، در كتاب " مجازات نبويه " فراوان از او نقل مى كند.
6-ابو يحيى، عبد الرحيم بن محمد، معروف به " ابن
نباته " صاحب خطبه هاى مشهور، درگذشته سال394.
7- استاد بزرگ، استادمان شيخ مفيد، ابو عبد الله
ابن المعلم، محمد بن نعمان درگذشته سال.413 او و برادرش سيد مرتضى علم
الهدى از او علم حديث فرا گرفته اند.
صاحب " درجات رفيعه " گويد: شيخ مفيد، فاطمه زهرا
دختر رسول را در خواب ديد كه در مسجد كرخ بداد بر او وارد شد و دو
كودكش حسن و حسين همراه او بودند، هر دو را به او سپرده گفت:بانها فقه
بياموز.با شگفت از خواب بيدار شد.نيمروز فردا، فاطمه دختر "الناصر " در
حاليكه كنيزان دور او را گرفته بودند و در كودكش على مرتضى و محمد رضى
پيشاپيش او، وارد مسجد شد، شيخ مفيد برخاست و بر آن خاتون سلام گفت، و
او فرمود: اى شيخ اين دو فرزند من اند، خدمت تو آوردم كه بآنان فقه
بياموزى.
شيخ مفيد بگريه اندر شد و داستان خواب دوشين را به
آن خاتون قصه كرد و بعد به تعليم و تربيت آن دو پرداخت، و خداوند با
لطف و عنايت، ابواب علم و دانش را بر آندو گشاده داشت تا آنجا كه شهرت
و آوازه آنان در آفاق گيتى پيچيد، شهرتى كه تا جهان پايدار است برقرار
است.اين قصه را، ابن ابى الحديد هم در شرح نهج البلاغه ج 1 ص 13 نقل
نموده.
8- ابو الحسن، على بن عيسى ربعى، نحوى بغدادى،
درگذشته سال420، چنانكه در " مجازات نبويه " صفحه250، آمده است.شريف
رضى در تفسير اين آيه كريمه " رب انى وضعتها انثى و الله اعلم بما وضعت
" ميگويد: " استادمان ابو الحسن على بن عيسى نحوى، شاگرد ويژه ابو على
فارسى مى فرمود - و من علم نحو را ابتدا بر اوقرائت كردم، پيش از آنكه
بر استاد ديگرم ابو الفتح عثمان ابن جنى قرائت كنم.كتاب " مختصر ابن
جرمى " و قسمتى از كتاب " ايضاح " ابو على فارسى را هم بر او خواندم.با
مقدمه كه خودش به عنوان " مدخل " و درس آمادگى علم نحو به من ديكته و
املا مى نمود و نيز كتاب " عروض " ابو اسحاق زجاج، و " قوافى " ابو
الحسن اخفش را نزد او تعليم گرفتم...".
9- قاضى عبد الجبار، ابو الحسن ابن احمد شافعى
معتزلى، چنانكه در " مجازات نبويه " آمده، نزد او هم قرائت اخبار و
حديث داشته.
10- ابوبكر، محمد بن موسى خوارزمى، نزد او تعليم
فقه گرفته: مجازات نبويه ص 92.
11-ابو حفص، عمر بن ابراهيم بن احمد كنانى، از او
روايت حديث دارد: مجازات نبويه 155.
12 - ابو القاسم، عيسى بن على بن عيسى بن داود بن
جراح، استاد حديث او بوده: مجازات 153.
13- ابو محمد، عبد الله بن محمد اسدى اكفانى.
14- ابو اسحاق، ابراهيم بن احمد بن محمد طبرى، فقيه
مالكى، در اوائل جوانى نزد او تعليم يافته، چنانكه در " منتظم " ابن
جوزى و غير آن آمده.
شاگردان و راويان
جمعى از نام آوران شيعه و پرچمداران مذهب عامه از
او روايت مى كنند از جمله:
1 - " شيخ الطائفه " ابو جعفر، محمد بن حسن طوسى،
درگذشته 460.
2- شيخ جعفر بن محمد دوريستى "طرشتى".
3- شيخ ابو عبد الله، محمد بن على حلوانى.چنانكه در
" اجازات " آمده.
4- قاضى ابو المعالى، احمد بن على بن قدامه،
درگذشته 486 و اجازات بزرگان مذهب".
5- ابو زيد، سيد عبد الله بن على كيابكى ابن عبد
الله حسينى جرجانى، چنانكه در اجازه شهيد دوم به پدر شيخ بهائى جبل
عاملى آمده و نيز در اجازه سرورمان مجلسى اول به فرزندش علامه مجلسى
دوم.
6- ابوبكر،احمد بن حسين بن احمد نيشابورى، خزاعى،
از شاگردان مبرز شريف رضى و برادرش علم الهدى مرتضى است,"مقابيس علامه
حجت شوشترى".
7- ابو منصور، محمد بن ابى نصر محمد بن احمد بن
حسين بن عبد العزيز عكبرى، معدل، "رك:قصص الانبياء راوندى".
8- قاضى، سيد ابو الحسن على بن بندار بن محمد
هاشمى، از شريف رضى و برادرش مرتضى، روايت كرده "اجازه بزرگ شيخ عبد
الله سماهيجى به شيخ ياسين، و اجازه ديگر او به شيخ ناصر جارودى
بسال1128".
9-شيخ مفيد، عبد الرحمن بن احمد بن يحيى نيشابورى،
از شريف رضى و برادرش علم الهدى، بدون واسطه تمام تاليفات آن دو
بزرگوار را روايت كرده "اجازه بزرگ شيخ عبد الله سماهيجى كه قبلا ياد
شد".
تاليف و تصنيف
پيرامون نهج البلاغه
1- نهج البلاغه: از اعصار پيشين تا عصر حاضر،
دانشمندان و محدثين با دقت تمام، همت به حفظ اين كتاب گماشته و مانند
قرآن كريم آنرا بعنوان تبرك حفظ مى كرده اند، از كسانى كه نزديك به
دوران مولف، در شمار حافظان اين كتاب بشمار آمده اند، قاضى جمال الدين
محمد بن حسين بن محمد كاشانى است و چنانكه شيخ منتجب الدين در فهرست
خود ياد كرده، نهج البلاغه را از حفظ مى نوشته است.
اضافات چاپ دوم:
|و از حافظان اين كتاب در دوران پيشين: خطيب ابو
عبد الله محمد فارقى، درگذشته سال 564است، چنانكه ابن كثير در تاريخ
خود ج12 ص 260 و ابن جوزى در كتاب " منتظم"ج 10 ص 229 ياد كرده اند|.
و در اين دورانهاى اخير: از جمله، علامه پارسا، سيد
محمد يمانى مكى حائرى درگذشته 28 ربيع الاول سال 1280 در حائر مقدس
حسينى.
و از جمله دانشمند مورخ شاعر، شيخ محمد حسين
مروت.معروف به " حافظ " عاملى.سرورمان سيد صدر الدين كاظمى بنقل
ازعلامه شيخ موسى شراره مى گفت كه اين مرد تمام قاموس اللغه و شرح نهج
البلاغه ابن ابى الحديد و چهل هزار قصيده از حفظ داشت.
و بعضى از بزرگان مى گفت كه: كامل ابن اثير را از
اول تا بآخر نيز حفظ داشته است، واقعا اين فضل خدائى است كه به هر كه
خواهدعطا فرمايد.
و نيز از دورانهاى بسيارقديم، نزديك به عصر مولف،
دانشمندان به شرح اين كتاب شريف پرداخته، و تاكنون بيش از 70 شرح بر آن
نوشته اند، از جمله:
1 - سيد على ابن الناصر، معاصر سرورمان شريف رضى،
به نام " اعلام نهج البلاغه " و آن اولين و قديمى ترين شرح نهج البلاغه
ميباشد.
2- احمد بن محمد، و برى، از دانشمندان قرن پنجم.
3- ضياء الدين، ابو الرضا، فضل الله راوندى،
قسمتهائى از نهج البلاغه را در سال 511بعنوان تعليق و پاورقى شرح
نوشته.
4- ابو الحسن، على بن ابى القاسم: زيد بن اميرك:
محمد بن ابى على: حسين بن ابى سليمان: فندق بن ايوب بن حسن بن احمد بن
عبد الرحمن بن عبيد الله بن عمر بن حسن بن عثمان بن ايوب بن خزيمه بن
عمر بن خزيمه بن ثابت: " ذو الشهادتين " از صحابه رسول خدا، اين مرد كه
از بيهق نيشابوراست، در شمار مشايخ ابن شهر آشوب بوده و نهج البلاغه را
در سال 516 نزدشيخ حسن بن يعقوب قارى خوانده و شرحى بر آن نوشته بنام "
معارج نهج البلاغه ".در روز شنبه 27 شعبان در سبزوار متولد شده و در
سال 565 دار فانى را وداع گفته است.
5- ابو الحسين، سعيد بن هبه الله، قطب الدين
راوندى، درگذشته 573، نام شرحش: " منهاج البراعه ".
6- شيخ ابوالحسين، محمد بن حسين بن حسن بيهقى
نيشابورى، مشهور به " قطب الدين كيدرى " شرحى دارد به نام " حدائق
الحقائق " در سال 576 از اين شرح فارغ شده.
7- افضل الدين، حسن بن على بن احمد ماهابادى، از
اساتيد شيخ منتجب الدين صاحب " الفهرست " درگذشته بعد از سال 585
ميباشد.
8- قاضى، عبدالجبار.علامه نورى در " مستدرك " در
شمار شارحين نهج البلاغه نام او را ياد كرده، و اين نام بين جماعتى از
دانشمندان معاصر شيخ طوسى مشترك است. 9- فخر رازى، محمد بن عمر طبرى
شافعى، درگذشته 606، چنانكه " قفطى " در " تاريخ الحكماء "ياد كرده.
10- ابو حامد، عز الدين، عبد الحميد، مشهور به "
ابن ابى الحديد " معتزلى مدائنى، درگذشته 655، شرح او معروف و متداول
است، سلطان محمود طبسى كه ذكرش خواهد آمد،آنرا تلخيص كرده.
11- سيد، رضى الدين، ابو القاسم، على بن موسى بن
طاوس، حسينى درگذشته664.
12-ابو طالب، تاج الدين، معروف به " ابن الساعى "
على بن انجب بن عثمان بن عبد الله بغدادى، درگذشته.674 اين دانشمند
تاليفات فراوانى دارد، از جمله شرح نهج البلاغه است چنانكه در " منتجب
المختار " ص 138 آمده.
13- كمال الدين شيخ ميثم بن على بن ميثم،بحرانى،
درگذشته 679، سه شرح بر نهج البلاغه دارد: چك.متوسط.
14- شيخ احمد بن حسن ناوندى، از دانشمندان قرن
هفتم، شاگرد شيخ جمال الدين ورامينى.حواشى فراوانى بر " نهج البلاغه "
از تقريرات استادش ورامينى ثبت كرده.
15- علامه حلى، جمال الدين، ابو منصور، حسن بن يوسف
بن مطهر، درگذشته726.
16 - شيخ، كمال الدين ابن عبد الرحمن بن محمد بن
ابراهيم عتائقى حلى، يكى از دانشمندان قرن هشتم، شرحى دارد در چهار
جلد.
17- يحيى بن حمزه علوى يمنى، از پيشوايان زيديه،
درگذشته 749، در شرح خود، به حل مشكلات لغوى نهج البلاغه اكتفا كرده
است.
18- سعدالدين، مسعود بن عمر بن عبد الله تفتازانى
شافعى، درگذشته 791 يا 792 يا793.
19- سيد افصح الدين محمد بن حبيب الله بن احمد
حسينى، تاريخ فراغت از شرح، سال881.
20- مولى، قوام الدين، يوسف بن حسن، مشهور به "
قاضى بغداد " در حدود سال 927 درگذشته است.
21- ابو الحسن، على بن حسن زواره از شاگردان محقق
كركى.شرحى بزبان فارسى دارد بنام " روضه الابرار " كه در سال 947 از
نوشتن آن فراغت يافته.
22- مولى جلال الدين، حسين بن خواجه شرف الدين عبد
الحق اردبيلى معروف به " الهى " درگذشته سال 950، شرحى بزبان فارسى
نوشته بنام " منهج الفصاحه ".
24-مولى فتح الله ابن مولى شكر الله كاشانى،
درگذشته 988، شرحى فارسى بنام: " تنبيه الغافلين و تذكره العارفين ".
24 -عز الدين، على بن جعفر: شمس الدين آملى، از شاگردان شيخ على بن
هلال جزائرى، شرح فارسي.
25- مولى، عماد الدين على قارى استر آبادى، از
بزرگان قرن دهم، حاشيه بر نهج.
26- مولى، شمس بن محمد بن مراد، در سال 1013، شرح
ابن ابى الحديد معتزلى را ترجمه كرده است.
27- شيخ بهائى عاملى، درگذشته 1031، شرحى بر نهج
البلاغه نوشته كه ناتمام مانده، اين را " برقعى " در نامه كه بمن
نگاشته، تذكر داده است.
28- شيخ الرئيس، ابو الحسن ميرزا قاجار، شرحى
نوشته، ناتمام."نامه مزبور برقعى".
29- شيخ نور محمد، ابن قاضى عبد العزيز، ابن قاضى
طاهر محمد، محلى شرح فارسى به سال1028.
30 - مولى عبد الباقى خطاط صوفى، تبريزى، درگذشته
1039، شرح فارسى بنام " منهاج الولايه ".
31 - مولى، نظام الدين، على بن حسن جيلانى، شرحى
بنام: " انوار افصاحه " نوشته در سه جلد، از نگاشتن جلد اول در تاريخ
چهارم ربيع الاول 1053 فارغ شده.
32-شيخ حسين بن شهاب الدين بن حسين عاملى كركى،
درگذشته 1076 در سن 68 سالگى.
33- فخر الدين، عبد الله بن مويد بالله.شرح ابن ابى
الحديد را تلخيص كرده بنام " العقد النضيد المستخرج من شرح ابن ابى
الحديد " نسخه يافت شده با تاريخ1080.
34- سيد ماجد بن محمد بحرانى، درگذشته 1097، شرح او
ناتمام ماند.
35- شيخ محمد مهدى بن ابى تراب سهندى،شرح فارسى،
تاريخ فراغ، ماه رمضان 1097.
36 - ميرزا علاء الدين محمد گلستانه، درگذشته 1100،
شرحى بنام " حدائق الحقائق " و شرحى كوتاه بنام "بهجه الحدائق ".
27- سيد حسن بن مطهربن محمد يمنى، جرموزى، حسني
"1110-1044".شوكانى در " البدر الطالع " ج 1 ص 311 از شرح او ياد كرده.
38- مولى تاج الدين حسن، معروف به " ملاتاجا " پدر
فاضل هندى، درگذشته 1137 شرحى دارد بزبان فارسى،در اصفهان ديده شده.
39- مولى محمد صالح بن محمد باقر، روغنى، قزوينى، ازبزرگان قرن يازدهم
شرح فارسى، چاپ ايران.
40- سيد نعمه الله بن عبد الله، جزائرى شوشترى،
درگذشته 1112، شرحى در سه جلد.
41- مولى، سلطان محمود بن غلامعلى طبسى قاضى، از
شاگردان علامه مجلسى. 42- مولى،محمد رفيع بن فرج گيلانى، درگذشته حدود
1160 در مشهد رضوى.
43- شيخ محمد على بن شيخ ابو طالب زاهدى، گيلانى
اصفهانى، درگذشته 1181 در هند، برخى خطبه ها را شرح نوشته.
44- سيد عبد الله بن محمد رضا، شبر حسينى كاظمى،
درگذشته 1242، دو شرح دارد.
45- امير محمد مهدى، خاتون آبادى اصفهانى،
درگذشته.1263 شرح فارسى.
46- حاج سيد محمد تقى بن اميرمحمد مومن حسينى
قزوينى، درگذشته.1270 شرح فارسى.
47- ميرزا باقر نواب ابن محمد بن محمد لاهيجى
اصفهانى. به فرمان سلطان فتحعلى شاه قاجار شرحى بفارسى نگاشته كه در
ايران چاپ شده.
48- حاج نصر الله بن فتح الله دزفولى، به فرمان
سلطان ناصر الدين شاه قاجار شرح ابن ابى الحديد را به فارسى ترجمه كرده
و تحقيقاتى بر آن افزود.تاريخ فراغ1292.
49 - سيد صدر الدين بن محمد باقر موسوى، دزفولى، از
شاگردان آقا محمد بيدآبادى.
50-سيد مفتى عباس، درگذشته 1306 "يكى از شعراء "
غدير " در قرن چهاردهم".برقعى ضمن نامه به من نوشته كه شرحى بر نهج
البلاغه دارد.
51- مولى احمد بن على اكبر مراغى تبريزى، درگذشته
پنجم محرم 1310 تعليقه بر مشكلات نهج البلاغه دارد.
52- شيخ بها الدين محمد "از شعراء غدير در قرن
چهاردهم" شرحى دارد "نامه برقعى".
53- استاد، محمد حسن، نائل مرصفى، مشكلات لغوى نهج
را شرح كرده و به صورت پاورقى ذيل كتاب، در مصر به چاپ رسيده، سال1328.
54 - شيخ محمد عبده، درگذشته1323.
55 - حاج ميرزا حبيب الله موسوى خوئى، درگذشته
حدود.1326 شرحى مفصل به نام " منهاج البراعه ".
56- شيخ جواد طارمى ابن حاج مولى محرم على زنجانى،
درگذشته1325.
نام آن: "شرح الاحتشام على نهج بلاغه الامام ".
57- حاج ميرزا ابراهيم خوئى، در سال 1325 شهيد شده،
شرحى بنام: " الدره النجفيه " دارد.در تبريز سال 293 چاپ شده.
58- جهانگيرخان قشقائى درگذشته 1328 در اصفهان.
59- سيد اولاد حسن بن محمد حسن هندى، درگذشته 1338،
بنام " الاشاعه ".
60- شيخ محمد حسين بن محمد خليل شيرازى، درگذشته
1340.
61- سيد على اطهر كهجوى هندوى، درگذشته شعبان1352.
62 - استاد محى الدين خياط، ساكن بيروت.شرح او در
سه جلد چاپ شده.
63- سيد ذاكر حسين اختر دهلوى، معاصر، شرح بزبان
اردو.
64- استاد محمد بن عبد الحميد مصرى، شرح محمد عبده،
باضافه بعضى افادات و تحقيقات او با هم چاپ شده.
65- سيد ظفر مهدى لكهنوى، شرح بزبان اردو.
66- سيد هبه الدين محمد على، شهرستانى، شرح بنام "
بلاغ المنهج ".
67- شيخ محمد على بن بشارت خيقانى، شرحى دارد كه در
قصيده شيخ احمد نحوى در ستايش همين شارح ياد شده.
در نامه برقعى به من نام اين شارحان نيز ياد شده:
68 - ميرزا محمد تقى الماسى، نوه علامه مجلسى.شرح
فارسى، تمام نشده.
69- شيخ عبد الله بحرانى، صاحب " عوالم ".
70- شيخ عبدالله بن سليمان بحرانى، سماهيجى.
71- حاج مولى على، عليارى تبريزى.
72- شيخ ملا حبيب الله كاشانى.صاحب تاليفات
گرانبها. 73- سيد عبد الحسين حسينى، آل كمونه، بروجردى.
74 - ميرزا محمد على بن محمد نصير، چهاردهى گيلانى،
شرح در سه جلد.
75- ميرزا محمد على قراچه داغى تبريزى.
76- استاد محمد محيى الدين عبد الحميد، معلم
دانشكده " اللغه العربيه " در دانشگاه " الازهر ".شرح شيخ محمد عبده را
ديده و مباحث مهمى بر آن افزوده كه مجتمعا در ذيل نهج البلاغه در مطبعه
استقامت مصر چاپ شده.
زيادات چاپ دوم:
|مطلع شديم كه جمعى از بزرگان معاصر، در پيرامون "
نهج البلاغه " تاليفات گرانبها و يادداشتهاى پرارزشى تهيه كرده اند، از
جمله:
77 - حاج ميرزا خليل، صيمرى، كمره اى، طهرانى، شرحى
طولانى و مفصل در 24 جلد ترتيب داده كه برخى اجزا مهم آن در تهران به
طبع رسيده.
78- سيد محمود طالقانى، شرحى بس طولانى كه برخى
مجلدات آن بطبع رسيده.
79- حاج سيد على نقى، فيض الاسلام، اصفهانى، در 6
جلد با خط زيبا چاپ شده.
80- حاج ميرزا محمد على، انصارى قمى، با نظم و نثر
فارسى در چند جلد با سبكى زيبا چاپ شده.
81- جواد فاضل، برخى خطبه ها رابا زبانى شيرين و
بيانى نمكين به فارسى برگردانده.
