از معانى كه براى مولى بيان شد و مورد بررسى قرار
گرفت باقى نماند جز: " ولى و اولى بالشى ء و سيد "بمعناى سرور و آقا-
نه بمعناى مالك و آزاد كننده" و متصرف در امر و متولى امر ".
" اما ولى " ايجاب مينمايد كه از آن اراده شود خصوص
آنمعنائى كه از " اولى " اراده ميشود، بعلت عدم صحت بقيه معانى بطوريكه
بشما "يكايك آنمعانى و فقدان مناسبت آنها را" مدلل و معلوم ساختيم، " و
اما سيد " بمعناى پيش گفته، اين معنى پيوسته از معناى: " اولى بالشى ء
" جدائى ناپذير است، زيرا تقدم آن بر غيرش محرز است، خصوصا در كلمه كه
پيغمبر صلى الله عليه و آله خود را متصف بدان فرموده و سپس پسر عم خود
"على عليه السلام" را برابر با وصف خود قرار داده بنابراين امكان
نخواهد داشت كه "مثلا" مراد از آن كسى باشد كه با پيش دستى و غلبه و
ستم سرورى يافته باشد، و بلكه اين سيادت دينى است و بر همه عموميت دارد
بطوريكه تبعيت و پيروى از آن بر تمام كسانى كه سيادت بر آنان است واجب
خواهد بود.
و همچنين است: " متصرف در امر " و اين معنى را رازى
در جلد 6 تفسيرش از قفال در مورد قول خداى تعالى: " و اعتصموا بالله،
هو موليكم " "سوره حج" ذكر نموده كه قفال گفته: " هو موليكم: سيدكم و
المتصرف فيكم ". و اين دو معنى را، سعيد چلپى، مفتى روم، و شهاب الدين،
احمد خفاجى در حاشيه خود بر بيضاوى ذكر نموده اند و "ابن حجر" در صواعق
ص 25 اين معنى را از معانى حقيقى آن "مولى" بشمار آورده است، و كمال
الدين جهرمى هم در ترجمه صواعق و همچنين محمد بن عبد الرسول برزنجى در
" النواقض " و شيخ عبد الحق در " لمعات " در اين مطلب از او پيروى
نموده اند، پس در اين مقام امكانى نيست جز اينكه مراد بان: متصرفى باشد
كه خداى سبحان او را برانگيخته كه در خور تبعيت باشد، و او بشر را بسوى
طرق رستگارى رهبرى نمايد.
پس چنين شخصى در انواع تصرف نسبت بجامعه انسانيت
اولى "سزاوارتر" است از غيرش، و بنابراين كسى كه داراى چنين سمتى است،
يا پيغمبرى است مبعوث و يا امامى است مفترض الطاعه كه از طرف پيغمبر
مبعوث، بامر پروردگار تصريح و معرفى شده كه در گفتار و كردارش از آن
امر جدا نميشود و از روى ميل شخصى و دلخواه خود سخنى نميگويد و آنچه
بگويد، نيست مگر وحى الهى كه باو ابلاغ ميشود.
و همچنين است: متولى امر، كه ابوالعباس مبرد آنرا
از جمله معانى مولى بشمار آورده، در تفسير قول خداى تعالى: " ان الله
مولى الذين آمنوا " گويد: ولى و مولى در معنى يكسانند، و اوست كه
سزاوار بخلق خود و متولى امور ايشان است و ابوالحسن واحدى در تفسيرش "
الوسيط " و قرطبى در جلد 4 تفسيرش در ص 232 در تفسير قول خداى تعالى در
سوره آل عمران: " بل الله موليكم " و ابن اثير در جلد 4 " النهايه " ص
246، و زبيدى در جلد 10 " تاج العروس " ص 398، و ابن منظور در " لسان
العرب " ص 20 "باين معنى اشعار نموده اند" و چنين گفته اند: و از اين
قبيل است حديث: " ايما امراه نكحت بغير اذن موليها فنكاحها باطل " و در
روايت ديگر: " بغير اذن وليها " مذكور است، يعنى: " متولى امرها "، و
بيضاوى در تفسير قول خداى تعالى: "... ما كتب لنا هو مولينا " "سوره
توبه" در جلد 1 تفسيرش در ص 505، و در قول خداى تعالى: " و اعتصموا
بالله هو موليكم " "سوره حج" در جلد 2 ص 114، و در قول خداى تعالى: " و
الله موليكم " "سوره تحريم" در جلد 2 ص 530 و ابو السعود عمادى در
تفسير قول خداى تعالى " و الله موليكم "سوره تحريم در حاشيه تفسير
رازى" جلد 8 ص 183 و در قول خداى تعالى: " هى موليكم "، و راغب در "
مفردات " و احمد بن حسن زاهد در واجكى در تفسيرش گويند: مولى، در لغت
كسى است كه متولى "عهده دار" مصالح تو است، بنابراين، او مولاى تو است:
قيام بامور تو را دنبال ميكند و تو را بر دشمنانت يارى مينمايد، و
بهمين مناسبت، ابن عم و معتق، مولى ناميده شده و سپس اين كلمه "مولى"
اسم گرديده براى كسى كه چيزى "امرى" را در بر ميگيرد "عهده دار ميشود"
و از آن جدا نميشود، و زمخشرى در " كشاف " و ابو العباس، احمد بن يوسف
شيبانى كواشى- متوفاى سال 680 در تلخيصش، و نسفى در تفسير قول خداى
تعالى: " انت مولينا "، و نيشابورى در " غريب القرآن " در قول خداى
تعالى: " انت مولينا " و قول خداى تعالى: " فاعلموا ان الله موليكم " و
قول خداى تعالى: " هى موليكم "، "باين معنى اشعار نموده اند"، و
قسطلانى در حديثى كه در ص 315 گذشت از قول بخارى و مسلم- در قول رسول
خدا صلى الله عليه و آله " انا مولاه " گويد: " اى: ولى الميت "يعنى
ولى مرده" اتولى عنه اموره "- از جانب او امور او را عهده دار خواهم
بود، و سيوطى در تفسير "جلالين" در قول خداى تعالى: " انت مولينا "، و
قول خداى تعالى: " فاعلموا ان الله موليكم " و قول خداى تعالى: " لن
يصيبنا الا ما كتب الله لنا هو مولينا " "همين معنى را ذكر نموده"
بنابراين، اين معين نيز از- اولى- جدائى نخواهد داشت، خاصه بمعنائى كه
صاحب رسالت خود را بدان توصيف فرموده بنابراين كه آنرا اراده كرده
باشد.
اما آنچه كه در خصوص اين مقام نظريه و عقيده ما
است، بعد از فرو رفتن در اعماق لغت و مجموعه هاى ادبى و جامعه هاى عربى
اينست كه: حقيقت معنى مولى از ميان معانى "متعدد" نيست مگر: اولى بالشى
ء، و اين معنى جامع تمامى آن معانى است و در هر يك از آن معانى با نوعى
از توجه ماخوذ است و لفظ مولى بر هيچيك از آن معانى اطلاق نشده مگر
بمناسبت اين معنى، بنابراين مقدمه:
1- پروردگار سبحان اولى "سزاوارتر" است بخلق خود از
هر غالب و قاهر، ما سوى را آفريده، بطوريكه حكمتش خواسته و تصرف ميكند
بمقتضاى اراده خود.
2- و عم از همه مردم محافظت فرزند برادرش و عطوفت
باو اولى "سزاوارتر" است و او جايگزين پدر او است، كه اولى "سزاوارتر"
باو بوده.
3- و ابن عم اولى "سزاوارتر" بيگانگى و پشتى بانى
پسر عم خود است چه آندو دو شاخه هاى يك درختند.
4- و فرزند اولى "سزاوارترين" خلق است باطاعت پدر و
فروتنى در برابر او- خداى متعال فرمايد: " و اخفض لهما جناح الذل من
الرحمه ".
5- و فرزند خواهر، نيز اولى "سزاوارترين" خلق است
بفروتنى و خضوع نسبت به دائى خود كه برادر مادرش بوده.
6- و معتق "آزاد كننده" اولى "سزاوارتر" است به
تفضل نسبت بكسى كه آزاد كرده است از غير خود.
7- و معتق "آزاده شده" اولى "سزاوارتر" است باينكه
احسان و نيكى كسى را كه او را آزاد كرده منظور دارد و بوسيله فرمانبردن
اوامر او و فروتنى در قبال او سپاسگذارى او را بنمايد.
8- و عبد "بنده مملوك" نيز اولى "سزاوارتر" است به
تبعيت و اطاعت امر مولاى خود از غيرش و اين اطاعت امر مالك بر او واجب
است و سعادت او منوط بان ميباشد.
9- و مالك اولى "سزاوارتر" است بسرپرستى و حفاظت
بنده هاى مملوك خود و امور آنها و تصرف در آنان تا حدوديكه بحد ستم
نرسد.
10- و تابع اولى "سزاوارتر" است به يارى متبوع خود
از كسى كه تابع "پيرو" او نيست.
11- و منعم عليه، اولى "سزاوارتر" است بسپاسگذارى
منعم خود از غيرش.
12- و شريك اولى "سزاوارتر" است برعايت حقوق شركت و
حفظ رفيق و شريكش تا باو زيانى نرسد.
13- و حليف "هم پيمان" امر او واضح است، چه او اولى
"سزاوارتر" است بقيام بحفظ كسى كه با او هم پيمان است و دفع هر ستمكارى
از ساحت او.
14- و همچنين است صاحب "رفيق"، او اولى "سزاوارتر"
است باداى حق صحبت از غيرش.
15- همانطور كه- جار "همسايه" اولى "سزاوارتر" است
برعايت حقوق همسايگانش از آنها كه دور هستند. 16- و مانند آنست- نزيل
"وارد بر قومى"- او اولى "سزاوارتر" است بقدردانى و حقشناسى آنهائى كه
در ميان آنها قرار گرفته و بدانها پناه برده و در پرتو آنها "از آنچه
گريزان بوده" ايمن گرديده است.
17- و صهر "داماد" اولى "سزاوارتر" است بمراعات
حقوق كسيكه داماد او گرديده و بدينوسيله پشتى بانى يافته و در زندگى
نيرومند گشته، در حديث است كه: سه كس داراى سمت پدرى است، پدريكه تو را
بوجود آورده، كسى كه بتو زن داده، كسيكه بتو تعليم داده.
18- و بر آن قياس كن، قريب "نزديك" را، چه او اولى
"سزاوارتر" است بامر نزديكانش و دفاع از آنان و كوشش در راه مصالح
آنان.
19- و منعم، اولى "سزاوارتر" است بزيادتى مهر و صفا
بر كسى كه مورد انعام او واقع گشته و اينكه نيكى را نسبت باو تكرار
نمايد.
20- و عقيده "وابسته" مانند حليف "هم پيمان" است در
اولويت براى يارى كردن آنكس كه با او پيوند نموده "عهد بسته".
21- و همانند آندو است محب و
22- ناصر، چه هر يك از ايندو اولى "سزاوارتر" هستند
بدفاع از كسى كه او را دوست دارند يا يارى او را بعهده گرفته اند.
23- و در مورد " ولى " و
24- سيد- و
25- متصرف در امر- و
26- متولى امر- بشرحى كه قبلا داده شد از چگونگى
حال آگاه شديد.
حال كه وضعيت معانى مشروحه بالا و عدم تناسب آنها
با مورد بحث روشن گشت، ديگر براى مولى باقى نمانده مگر يك معنى، و آن:
اولى بالشى ء است و اين اولويت بحسب استعمال در هر يك از مواردش مختلف
است، و بنابراين اشتراك در مولى، اشتراك معنوى است، و اين اشتراك
"معنوى" است از اشتراك لفظى اولى بهتر است، چه آنكه اشتراك لفظى مستلزم
وضع هاى زياد و نامعلوم است بنص ثابت كه بنا باصل مسلم آنها وضعها
منتفى است و شمس الدين ابن بطريق در " العمده " ص 56 در بعض از اين
نظريه بر ما پيشى گرفته و نامبرده يكى از اعلام طائفه است در قرن ششم و
از كلمات تعدادى از علماء اهل سنت نيز در اين زمينه قسمتى ريزش نموده
آنجا كه مناسبات بعضى از معانى مولى را ذكر نموده اند مانند آنچه ما
ذكر كرديم.
و روايتى كه مسلم باسناد خود در صحيح ص 197 از رسول
خدا صلى الله عليه و آله آورده: " لا يقل العبد لسيده مولاى "- يعنى
نبايد بنده مملوك بمالك خود بگويد: مولاى من، و در حديث ابى معاويه اين
جمله را افزوده: " فان مولاكم الله "، يعنى: زيرا همانا مولاى شما خدا
است، و اين روايت را تعدادى از پيشوايان حديث در تاليفات خود با بررسى
در طريق آورده اند، اين روايت كاشف از اينست كه معناى مقصود، كه " اولى
" است متبادر بذهن است وقتيكه بطور مطلق گفته شود از مولى بيان اينمطلب
از بعضى ها در ضمن مطالبى كه پيرامون مفاد حديث "غدير" ايراد ميشود
خواهد آمد.
تا اينجا "با توضيحاتى كه داده شد" اهل بحث و كاوش
را گزيرى نمانده و ناچار بايد تسليم باشند باينكه مولى بمعناى- اولى
بالشى ء- است و چنانچه ما از آنكه گفتيم تنزل كرده و بگوئيم: يكى از
معانى مولى اين معنى است، و آنرا مشترك لفظى بدانيم، "باز هم مقصود
حاصل است" زيرا در حديث مزبور "حديث غدير" قرينه هاى متصله و گاهى
منفصله وجود دارد كه با وجود اين قرائن اراده غير اين معنى از بين
ميرود- اينك بيان مطلب:
قرينه اولى- مقدمه حديث است و آن، سخن پيغمبر صلى
الله عليه و آله است كه فرمود: " الست اولى بكم من انفسكم " "يعنى آيا
من سزاوارتر نيستم بشما از خود شماها" يا سخنان ديگر آنجناب بالفاظ
ديگر كه همين معنى را ميفهماند، و متفرع فرمود بر اين سخن خود اين جمله
را: " فمن كنت مولاه فعلى مولاه "، و اين حديث را بكيفيتى كه بيان شد
بسيارى از علماء فريقين- روايت نموده اند، و از حفاظ اهل سنت و
پيشوايان آنان اينهاست:
1- احمد بن حنبل-
2- ابن ماجه-
3- نسائى-
4- شيبانى-
5- ابو يعلى-
6- طبرى-
7- ترمذى-
8- طحاوى-
9- ابن عقده-
10- عنبرى-
11- ابو حاتم-
12- طبرانى-
13- قطيعى-
14- ابن بطه-
15- دار قطنى-
16- ذهبى-
17- حاكم-
18- ثعلبى-
19- ابو نعيم-
20- ابن السمان-
21- بيهقى-
22- خطيب-
23- سجستانى-
24- ابن المغازلى-
25- حسكانى-
26- عاصمى-
27- خلعى-
28- سمعانى-
29- خوارزمى-
30- بيضاوى-
31- ملا-
32- ابن عساكر-
33- ابو موسى-
34- ابو الفرج-
35- ابن اثير-
36- ضياء الدين-
37- قزاوغلى-
38- گنجى-
39- تفتازانى-
40- محب الدين-
41- وصابى-
42- حموينى-
43- ايجى-
44- ولى الدين-
45- زرندى-
46- ابن كثير،
47- شريف-
48- شهاب الدين-
49- جزرى-
50- مقريزى-
51- ابن الصباغ-
52- هيثمى-
53- ميبدى-
54- ابن حجر
55- اصيل الدين-
56- سمهودى-
57- كمال الدين-
58- بدخشى-
59- شيخانى-
60- سيوطى-
61- حلبى-
62- ابن باكثير-
63- سهارنپورى-
64- ابن حجر مكى.
در بيان طرق حديث از صحابه و تابعين بطور وضوح
موارد ذكر مقدمه حديث غدير را با تعيين اجزاء كتب اين دسته از علماء
اعلام و صفحات آنها سابقا بيان نموديم، و گروه ديگرى نيز از راويان اين
مقدمه هستند كه عده آنها در
خور توجه است و ما در اينجا با ذكر "مجدد" آنها
اطاله سخن نميدهيم، مضافا بر آنها تعداد بى شمارى از علماء شيعه را نيز
در نظر بگيريد كه اين حديث را روايت نموده اند.
بنابراين، مقدمه "سخن پيغمبر صلى الله عليه و آله"
از جمله واردات صحيح و ثابت است و بطوريكه تعداد بسيار از اعلام
نامبرده تصريح نموده اند چاره و مفرى جز اعتراف بان نيست.
بنابراين مطلب، اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله
غير از معنائى كه در مقدمه سخن خود " الست اولى بكم من انفسكم.. " بدان
تصريح فرموده معناى ديگرى را اراده فرموده بود، فرمايش آنجناب بصورت
كلامى در ميامد كه رشته ارتباط آن گسيخته باشد و قسمتى از آن با قسمت
ديگر بى ارتباط باشد "و ما پيغمبر بزرگوار را بزرگتر ميدانيم از هر
لغزش و سخن نارسائى" و در اينصورت سخن آنحضرت از مرز بلاغت جدا ميبود
در حاليكه آنجناب افصح بلغا و بليغ ترين كسانى است كه بزبان عربى دهن
گشوده است، پس جز از اذعان و اعتراف بارتباط اجزاء كلام آن حضرت با
متحد دانستن معنى در مقدمه و ذى المقدمه راهى نيست و حق هم در هر
كلاميكه از وحى الهى سرچشمه گرفته جز آن نيست.
و مزيد بر توضيح و بيان مطلب براى شما "خواننده
گرامى" شرحى است كه در تذكره سبط ابن جوزى در ص 20 مذكور است، نامبرده
بعد از تعداده ده معنى براى مولى و تصريح باينكه معناى دهم مولى "اولى"
است، چنين گويد: و مراد از "مولى" در حديث "غدير" طاعت مخصوص است، پس
معناى دهم "كه: اولى است" متعين است و معناى حديث چنين ميشود: هر كس من
اولى باو هستم كه از خودش، پس على عليه السلام اولى باو است، و حافظ
ابوالفرج يحيى بن سعيد ثقفى اصفهانى در كتاب خود مسمى به " مرج البحرين
" تصريح باين نموده، چه او اينحديث را باسناد خود به استادانش روايت
نموده و در روايت مزبور چنين گفته: پس رسول خدا صلى الله عليه و آله
دست على عليه السلام را گرفت و فرمود: " من كنت وليه و اولى به من
نفسه، فعلى وليه " يعنى هر كس، من ولى اويم و اولى "سزاوارتر" باو هستم
از خودش، پس على عليه السلام ولى او است. پس دانسته شد كه تمام معانى
بازگشت بمعناى دهم "اولى بالشى ء" دارد. و گفتار رسول خدا صلى الله
عليه و آله نيز: " الست اولى بالمومنين من انفسهم " نيز دلالت بر همين
معنى دارد، و اين "حديث" نص صريح است در اثبات امامت او "على عليه
السلام" و پذيرش طاعت او... اه-
و ابن طلحه شافعى در " مطالب السول " ص 16 تصريح
نموده است كه طايفه "از علماء حديث" لفظ "مولى" را در حديث "غدير" حمل
بر "اولى" نموده اند، و نظير اين جمله ها "از اعترافات علماء" قريبا
نيز در محل خود ان شاء الله بنظر شما خواهد رسيد.
