و آيـه شريفه نخست اين معنا را نفى مى كند كه در
آن روز كسى به درد كس ديگر بخورد. و در ثـانى خبر مى دهد از اينكه در آن روز
كفار يارى نخواهند شد. و فرق بين اين دو معنا ايـن اسـت كـه بـه درد خـوردن و
اغـنـاء (بـى نياز كردن ) در امورى است كه بى نياز كننده خودش به تنهايى و
مستقلا آن امر را عهده دار شود، و براى ديگرى و عوض او انجامش دهد، و ديـگـرى
هـيـچ دخـالتـى در آن كـار نـداشـتـه بـاشـد، ولى نـصـرت در جـائى اسـتـعـمـال
مـى شـود كـه هم ناصر دخالت داشته باشد و هم منصور، چيزى كه هست دخالت مـنـصـور
بـه تـنـهـايـى بـراى انـجـام آن كـار كـافـى نـبـاشـد، و بـا نـصـرت نـاصـر
تكميل گردد.
وجه اينكه هم اغناء را نفى مى كند و هم نصرت را، اين است كه اينگونه كمك ها همه
در دنيا مؤثر واقـع مـى شوند، و اسباب پيشرفت كار به شمار مى آيد، و روز
قيامت روزى است كـه تمامى سبب هاى دنيوى از كار مى افتد، همچنان كه قرآن كريم
در جاى ديگر فرموده : (و تقطعت بهم
الاسباب ) و نيز فرموده :
(فزيلنا بينهم
).
|
الا من رحم اللّه انه هو العزيز الرّحيم |
ايـن اسـتـثـنـاء از ضـمـيـر جمع در (لا
ينصرون ) است، يعنى از بين همه
مردم كه گفتيم يارى نمى شوند، تنها كسانى استثناء شده اند كه مورد ترحم خدا
واقع شده باشند. پس مـى تـوان گـفـت : ايـن آيـه شـريـفـه يـكـى از ادله
شـفـاعـت در قـيـامـت اسـت كـه تفصيل كيفيت دلالتش در بحث شفاعت در جلد اول اين
كتاب گذشت.
البـتـه ايـن در صـورتـى اسـت كـه ضـمير در (لا
ينصرون ) به عموم مردم برگردد،
همچنان كه ظاهرش هم همين است، و اما اگر تنها به كفار برگردد - آن چنان كه
بعضى احـتـمالش را داده اند - آن وقت استثناء مذكور منقطع و بدون مستثنامنه
خواهد بود، و معنايش ايـن مـى شـود كـه : كفار يارى نمى شوند، و ليكن كسى كه
مورد رحمت خداى تعالى قرار گـيرد كه همان متقيانند، يارى مى شوند، چون آنان بى
نيازند از مولائى كه به دردشان بخورد، و از ناصرى كه ياريشان دهد.
و امـا ايـن احـتـمـال كـه بـعـضـى داده انـد كـه اسـتـثـنـاء مـتـصـل اسـت و
مـسـتـثـنـا منه لفظ مولى باشد، فسادش از بيان گذشته ما روشن گرديد، براى اينكه
در معناى كلمه اغناء گفتيم كه در مواردى تحقق مى يابد كه دست خود انسان از
تـمـامـى سـبـبـهـاى نـجـات قـطـع شـده بـاشـد، و آن وقت ديگرى آدمى را نجات
دهد. در اين حـال اسـت كـه مـى گـويـيم : فلانى بى نياز از ما شد، و كسى كه
مولائى ندارد كه بى نـيـاز از او بـاشـد ديـگر استثناء پذير نيست، و كسى كه به
حكم (و لا هم ينصرون
) نـاصـرى نـدارد نـيـز اسـتثناء
پذير نيست، چون گفتيم كه نصرت عبارت است از ضميمه شدن عاملى از خارج به عاملى
از ناحيه خود انسان، تا كارى از پيش برده شود. و در آيه مـورد بـحـث كـسـى
مـمـكـن اسـت يـارى شـود و شـفـيـع آدمـى گـردد كه از ناحيه خود آدمى هم عـامل
نجاتى - كه عبارت است از دين پسنديده - وجود داشته باشد كه بيان مفصلش در بحث
شفاعت گذشت. بله اين احتمال را مى توان با مضمون روايت شحام كه به زودى خواهد
آمد توجيه نمود.
(انه هو العزيز الرّحيم
) - يعنى او غالبى است كه هرگز
مغلوب چيزى نمى شود، و چـيـزى نـيـسـت كـه بـر او غـالب آيـد تـا بـتـوانـد از
عـذاب هـر كـس كـه بخواهد عذاب كند جلوگيرش شود، و يا از افاضه خير بر كسى كه
بخواهد بر او ترحم كند و به او خير برساند، مانع آيد. اين نكته هم از نظر
خواننده پوشيده نيست كه بين اين دو اسم از اسماء خـداى تـعـالى تـنـاسـبـى با
مضامين آيات وجود دارد كه شايد در نامهاى ديگر، آن تناسب نباشد.
|
ان شجره الزقوم طعام الاثيم |
در سـابـق در تـفـسـيـر سـوره صـافـات در معناى
(شجره زقوم ) سخن رفت
. و اما كلمه (اثـيـم
) به معناى كسى است كه در اثر تكرار
يك گناه و يا گناهان بسيار روحيه اى عـصـيـانـگـر و گـنـاه دوسـت پـيـدا كـرده
بـاشـد، و ايـن آيـه تـا هـشـت آيـه بـعـدش حال اهل آتش را بيان مى كند.
|
كالمهل يغلى فى البطون كغلى الحميم |
كلمه (مهل
) به معناى مذاب مس، قلع و ديگر
فلزات مى باشد. و كلمه (غلى
) و كلمه
(غليان
) هر دو به معناى جوشيدن است. و كلمه
(حميم
) به معناى آب بسيار داغ است و كـلمـه
(كـالمـهل
) خبر دوم براى
(ان
) است، همچنان كه جمله (طعام
الاثيم ) خبر اول آن است. و جمله
(يغلى فى البطون كغلى الحميم
) خبر سوم آن است، و معناى آيه
روشـن مـى بـاشـد، (مـى فـرمـايـد: شـجـره زقـوم سـه خـصـيـصـه دارد، اول اينكه
طعام گناه دوستان است، و دوم اينكه چون سرب و يا مس مذاب است، و سوم اينكه در
درون شكمها چون آب جوش غليان مى كند).
|
خذوه فاعتلوه الى سواء الجحيم |
كـلمـه (اعـتـلوا)
جـمع امر حاضر از مصدر (عتل
) است، كه به معناى كشيدن به عنف و
بـه زور اسـت، و (سـواء الجـحـيم
) به معناى وسط دوزخ است. و خطاب
(بگيريد او را)
بـه مـلائكـه اى اسـت كه موكل بر آتشند. و معناى آيه اين است كه : ما به ملائكه
مى گـويـيـم ايـن گـنه پيشه را بگيريد، و به عنف به سوى وسط دوزخ بكشيد، تا آتش
از هـمـه جـهـات بـر او احـاطـه يـابد. همچنان كه در جاى ديگر فرموده :
(و ان جهنم لمحيطه بالكافرين
).
|
ثم صبوا فوق راسه من عذاب الحميم |
گـويـا مـراد از (عـذاب
) وسـيله عذاب است، و اضافه
(عذاب
) به كلمه (حميم
) اضـافـه بـيـانـيـه اسـت، و
مـعناى آيه اين است كه : سپس از بالاى سرش آن مايع مذاب و جوشانى كه وسيله عذاب
او است بر سرش بريزيد.
ايـن جـمـله خـطـابـى اسـت بـه گـنـاه پـيـشـه اى كـه در حـال چـشـيـدن عـذاب
هـاى پى در پى است. و اگر او را عزيز و كريم خواند، با اينكه در نـهـايـت ذلت
و پـسـتى و ملامت است در حقيقت نوعى استهزاء به او است تا عذابش شديدتر گـردد.
چـون ايـنـگـونـه افـراد در دنـيـا بـراى خـود عـزت و كـرامـتـى قائل هستند و
به هيچ وجه حاضر نيستند از آن عزت و كرامت موهوم دست بردارند، همچنان كه از آيه
(و ما اظن الساعه قائمه و لئن رجعت
الى ربى ان لى عنده للحسنى ) كه
حكايت گفتار همين گونه مردم است، اين پندار به خوبى به چشم مى خورد.
كـلمـه (تـمـتـرون
) جـمـع مـضـارع حـاضر از مصدر
(امتراء)
است كه به معناى شك و ترديد است، و اين آيه شريفه هم تتمه گفتار ملائكه به
گناه پيشگان است، كه در آن، عـذاب آنـهـا را تأكيد و خـطاكارى و لغزش
آنها در دنيا را اعلام مى دارد، چون در دنيا در چـيـزى شك و ترديد كردند كه
امروز آن را با تمام وجود خود لمس مى كنند، و به همين جهت از تحمل عذاب تعبير
كرد به چشيدن، چون وقتى بخواهند بگويند درك من نسبت به آن درد و يا آن لذت
دركى تام و تمام بود، مى گويند من آن درد را چشيدم، يا من آن لذت را چشيدم.
مـمـكـن هـم هـسـت آيـه شـريـفـه استيناف و كلامى نو از خداى تعالى باشد، كه
بعد از ذكر حـال كـفـار در قيامت ايشان را با آن مخاطب مى سازد. و چه بسا جمله
(كنتم به تمترون
) مـؤيـد ايـن احـتـمـال بـاشـد،
براى اينكه خطاب هاى سابق همه به صورت مفرد بود و در خصوص اين آيه خطاب به صيغه
جمع است.
كلمه (مقام
) به معناى محل قيام، يعنى محل
ثبوت و پابرجايى هر چيز است، و به همين جهت محل اقامت را نيز مقام گفته اند. و
كلمه (امين
) صفتى است از
(امن
) يعنى نرسيدن مـكروه. و معناى جمله اين است كه : پرهيزكاران -
در روز قيامت - در محلى امن از هر مكروه و از مطلق ناملايمات ثابت و مستقر مى
باشند.
بـا ايـن بيان روشن مى شود كه نسبت دادن (امن
) به
(مقام ) و گفتن
(مقام امين
) از بـاب مـجاز در نسبت است، چون
گفتيم امين صفت صاحب مقام است و در ظاهر به خود مقام نسبت داده شده است.
ايـن جـمـله بـيـانـى اسـت بـراى جـمـله (فـى
مـقام امين ). و اگر
(عيون چشمه ها)
را هم مـنـزلگـاهـى بـراى اهـل بـهـشـت مـعـرفـى نـمـوده، بـه اعـتـبـار ايـن
اسـت كـه اهـل بـهـشـت در مـجـاورت چـشـمه ها قرار دارند، و نيز بدين جهت است
كه چشمه ها هم در همان بـهـشـت هـا واقـعـنـد، و اگـر جـنـات را جـمـع آورده،
بـا ايـنـكـه ظـرف و مـحـل زندگى هر كس يك جنت است، به اين اعتبار است كه بهشت
ها داراى انواعى هستند. و يا براى اين بوده كه براى هر فرد از متقين به تنهايى
يك بهشت و يا چند بهشت است.
|
يلبسون من سندس و استبرق متقابلين |
كلمه (سندس
) به معناى پارچه نازكى است كه از
ابريشم بافته شده باشد، و كلمه (اسـتـبـرق
) پـارچـه ضـخـيـم ابـريـشـمـى اسـت
، و هـر دو كـلمـه در اصل فارسى بوده، و به زبان عرب داخل شده است.
(مـتـقـابـليـن
) - يـعـنـى روبـروى هـمـنـد تـا
بـا هـم انـس داشـتـه بـاشـنـد، چـون نزد اهل بهشت هيچ ناملايمى نيست، زيرا
فرمود: در مقامى امين قرار دارند.
يـعـنـى بـه هـمـيـن مـنـوال اسـت كـه وصـف كـرديـم، و مـراد از تـزويـج اهـل
بـهـشت با حوريان اين است كه قرين حوريان هستند، چون اين تزويج به معناى ازدواج
اصطلاحى نيست، بلكه از زوج به معناى قرين است، كه معناى اصلى لغوى آن است.
و كلمه (حور)
جمع حوراء است، كه به معناى زنى است كه سفيدى چشمش بسيار سفيد، و سـيـاهـى آن
نـيز بسيار سياه باشد، و يا به معناى زنى است كه داراى چشمانى سياه چون چشم آهو
باشد. و كلمه (عين
) جمع كلمه
(عيناء)
يعنى درشت چشم است و از ظاهر كلام خـداى تـعـالى بـرمـى آيـد، كـه حـور العـيـن
غـيـر زنـان دنـيـايـنـد، كـه آنـان نـيـز داخل بهشت مى شوند.
|
يدعون فيها بكل فاكهه آمنين |
يعنى تمام اقسام ميوه ها را مى طلبند، و مى خورند، در حالى كه از ضرر آنها
ايمنند.
تـوضـيـح مـراد از ايـنـكـه
فـرمـود اهـل بـهـشت جز مرگ نخستين مرگى نمى چشند و جواب از اشكالى
درباره استثناء (الا الموته الاولى)
|
لا يذوقون فيها الموت الا الموته الاولى و وقيهم عذاب الجحيم
|
يـعنى غير از مرگ اول ديگر مرگى نمى چشند، و در بهشت خلد به حياتى ابدى كه ديگر
دستخوش مرگ نمى شود زنده اند.
بـعـضـى از مـفـسـريـن در ايـن آيـه اشـكـال كـرده انـد، بـه ايـنـكـه
اسـتـثـنـاء مـرگ اول از جـمـله در بـهـشـت مـرگـى نـمـى چـشـنـد مـگـر مـرگ
اول را، چـنـيـن مـى رسـانـد كه در بهشت يك مرگ مى چشند، در حالى كه قطعا خلاف
اين معنا منظور است.
و بـه بـيـانـى روشـن تـر ايـنـكـه : مـنـظـور از مـرگ اول مـسـلمـا مـرگ در
دنـيـا اسـت كـه نـسـبـت بـه اهـل بـهـشـت پـيـشـامـد گـذشـتـه اى است، و
مـحـال اسـت كـه انـسـان در آيـنـده اش يـعنى در بهشت متصف و متلبس به چيزى
باشد كه در گـذشـتـه واقـع شـده، و گـذشـتـه اسـت، و بـا ايـن حـال چـه
مـعـنـا دارد كـه در آيه بفرمايد: (در
آينده يعنى در بهشت نمى چشند مگر مرگ در گذشته را)؟.
البته در اينجا اشكال ديگرى نيز هست كه مفسرين متعرض آن نشده اند، و آن اين است
كه در سابق در تفسير آيه : (ربنا
امتنا اثنتين و احييتنا اثنتين )
گفتيم كه بين زندگى دنيا و قـيـامـت، دو بـار مـرگ اتـفـاق مـى افـتـد، يـكـى
مـرگ در دنـيـا بـراى انـتـقـال از دنـيـا بـه بـرزخ و يـكـى هـم مـرگ در بـرزخ
بـراى انـتـقـال از آن بـه زنـدگـى آخـرت. و ظـاهـرا مـراد از مـرگ اول در
آيـه مـورد بـحـث، مـرگ دنـيـا اسـت كـه آدمـى را بـه بـرزخ مـنـتـقـل مـى
كـنـد، حال اشكال اين است كه بر فرض كه استثناء موته الاولى را به وجهى اصـلاح
كـرديـم، مـرگ دومـى چرا استثناء نشده ؟ و چه فرقى است بين آن دو كه بفرمايد
داخـل بـهـشـت نـمـى شـونـد، مـگـر بـعـد از چـشـيـدن مـرگ اول، و حال آنكه
بايد بفرمايد مگر بعد از چشيدن دو مرگ.
بـعـضـى از مـفـسـريـن از اشـكـال اول پاسخ داده اند به اينكه استثناء
(الا الموته الاولى
) استثناء منقطع، و بى ربط به ما
قبل است، و معناى (لكن
) را مى دهد، و معناى آيه چنين است
كه : (در بهشت مرگى نـمـى چـشـنـد،
ليـكـن مـرگ هـمـان بـود كـه در دنـيـا چـشـيـدنـد و از دنـيـا بـه عـالم بـرزخ
مـنـتـقـل شـدنـد) پـس عـمـوم
جـمـله (در بـهـشـت مـرگـى نـمـى
چـشـنـد) بـه حال خود باقى است.
و بـه فـرضـى هـم كه استثناء منقطع نباشد مى توان كلمه
(الا)
را به معناى (سواى
) و جـمـله :
(الا المـوتـه الاولى
) را بـدل از كـلمـه
(الموت
) دانست، آن وقت اصلا اسـتـثـنـايـى در بـيـن نـمـى آيـد، و
مـعـنـاى آيـه ايـن مـى شـود: (در
بـهـشـت سـواى مـرگ اول چـيـزى از مـرگ نـمـى چـشـنـد، و امـا مـرگ اول را
چـشـيـدنـد، و ديـگـر محال است همان را بچشند).
بعضى ديگر جوابهاى ديگرى داده اند كه قابل اعتناء نيست. و خواننده گرامى خود
توجه دارد كـه ايـن دو پـاسـخـى هـم كـه نـقـل كـرديـم ايـن اشـكـال را كـه
چـرا كـلمـه (اولى
) را بـه مـيان آورد جواب نمى دهد،
و ما در تفسير آيه شـريـفـه (ان هـى
الا مـوتـتـنـا الاولى وجـوهـى ) در
پـاسـخ ايـن سـؤ ال آورديم.
پاسخ از اشكال دوم
و امـا از اشـكـال دوم مـمـكـن اسـت هـمـان جـواب دوم از اشـكـال قبلى
را داد، و گفت كه كلمه (الا)
به معناى (سواى
) است، چون گفتيم آدمى داراى دو
مـرگ اسـت، يـكـى مـرگ اول كـه آدمـى را از دنـيـا بـه بـرزخ نـقـل مـى دهـد،
و دوم مـرگى كه آدمى را از برزخ به آخرت مى برد. و وقتى كلمه
(الا)
بـه مـعـنـاى (سـواى
) بـاشـد، و مـجـمـوعـا جـمـله
(الا المـوتـه الاولى
) بدل از كلمه
(الموت
) باشد، آيه شريفه در اين سياق و اين مقام خواهد بود كه غير از
مـرگ اول را - يـعـنـى مـرگ دوم را كه همان مرگ برزخى است - نفى كند، و بفرمايد
در بـهـشـت آخـرت اصلا مرگى نيست ؛ نه مرگ اول و دنياى، براى اينكه آن را
چشيدند، و نه غـيـر آن كـه مـرگ بـرزخ بـاشـد. بـا اين بيان علت تقييد موت به
(اولى
) روشن مى شود.
(و وقـيـهـم عذاب الجحيم
) - كلمه
(وقيهم
) مفرد ماضى از مصدر (وقايت
) است، كـه بـه مـعناى حفظ هر چيز
است از اينكه چيز ديگرى آن را اذيت كند و به آن ضرر بزند. پس معناى جمله اين
است كه : خداوند ايشان را از عذاب دوزخ حفظ مى كند. در اين آيه شريفه بعد از
آنكه مردن را از بهشتيان نفى كرد، و به عبارتى ديگر فرمود كه
(بهشتيان به وسيله مرگ از آن عالم
به عالمى ديگر منتقل نمى شوند) اينك
در آخر آيه مى فرمايد: از حـالت تـنـعـم و سـعـادت در بـهـشـت، بـه حـالت
شـقـاوت و عـذاب در جـهـنـم نـيـز مـنـتـقـل نـمـى گـردنـد تـا هـر دو قـسـم
انـتـقـال را تـكـمـيـل كـرده بـاشـد، هـم انتقال مكانى را و هم انتقال حالى
را.
|
فضلا من ربك ذلك هو الفوز العظيم |
ايـن جـمـله، جـمـله اى اسـت حـاليـه از كـرامـت و نـعـمـتـى كه قبلا ذكر شده
بود. ممكن هم هست مـفـعـول مـطـلق و يـا مـفـعـول له بـاشـد. در هـر صـورت چـه
حـال بـاشـد و چـه مفعول مطلق، و چه مفعول له اين معنا را افاده مى كند كه آن
كرامت و نعمت كه گفته شد فضلى است از ناحيه خدا، نه اينكه بندگان خدا از او
چنين چيزى را طلب كار بـاشـنـد، و آنـچـنان مستحق آن باشند كه خدا بر خود لازم
و واجب بداند كه آن بهشت را به عنوان پاداش به ايشان بدهد، براى اينكه خدا مالك
است، مالكى غير مملوك، و هيچ چيزى و هيچ موجودى مالك حقى كه آن را از خدا طلب
كند نيست تا خدا را محكوم به دادن آن حق كند، بلكه داستان نعمت بهشت تنها وعده
اى است كه خدا به بندگان صالحش داده، و اين خود او اسـت كـه فـرمـوده خـدا
خـلف وعـده نـمـى كـنـد. و مـا در بـحـث هـاى گـذشـتـه بـحـث مفصل اين معنا را
گذرانديم.
كـلمـه (فوز)
به معناى ظفر يافتن به مقصود است، و اگر بهشت را پيروزى و فوزى عـظـيـم
خـوانـده، بـديـن جـهـت اسـت كـه آخـريـن سـعـادتـى اسـت كـه آدمـى بـدان نائل
مى شود.
|
فانما يسرناه بلسانك لعلهم يتذكرون |
مـضـمـون ايـن آيـه بـه خـاطـر حـرف (فـاء)
كـه در اول آن در آمـده، نـتـيـجـه و فـرع هـمـه مـطـالب گـذشـتـه - از اول
سوره تا اينجا - مى باشد، و در حقيقت اين مضمون خلاصه و نتيجه گيرى از همه آن
مـطـالب اسـت. كـلمـه (يـسـرنـا)
صـيـغـه مـتـكـلم مـع الغـيـر، از فـعـل مـاضـى از مـصـدر
(تـيـسـيـر)
اسـت، و (تـيـسـيـر)
كـه مـصـدر بـاب تفعيل است به معناى آسان كردن است، و ضمير در
(يسرناه
) به كتاب برمى گردد. و خـطـاب در
(بلسانك
) به رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله وسلم ) است، كه لسانش عربى است.
مى فرمايد: ما فهم قرآن را با زبان و بيان خود تو كه زبانى عربى است آسان كرديم
تـا شـايد ايشان - يعنى قوم تو - متذكر شوند. در نتيجه آيه مورد بحث قريب
المعنى با آيه (انا جعلناه قرانا
عربيالعلكم تعقلون ) مى باشد.
ولى بـعـضـى از مـفـسـريـن گـفـتـه انـد: مـراد از تـيـسـيـر كـتـاب بـه لسـان
رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم )، ايـن اسـت كـه بـا اينكه آن جناب
امى و درس نـاخـوانـده بـود، قـرآن را بـر زبـانـش جـارى سـاخت تا آيت و معجزه
اى بر صدق نبوتش باشد. ولى اين معنا از سياق قبلى كه گفتيم خلاصه مطالب سوره
است بعيد است.
گويا اين جمله نيز - بخاطر حرف فايى كه با آن ابتداء شده - متفرع بر همان چيزى
اسـت كـه آيـه قبلى متفرع بر آن بود. و حاصل معنا چنين است : ما قرآن را به
وسيله عربيت آسـان كـرديـم بـه اين اميد كه مردم متذكر شوند، ولى متذكر نشدند،
بلكه همچنان در شك خـود سـرگـرم بـازى هـسـتـند، و منتظر عذابى هستند كه براى
تكذيب كنندگان مفرى از آن نيست، پس منتظر آن عذاب باش، همچنان كه خود آنان
منتظرش هستند.
و ايـنـكـه آنـان را مـنـتظر خوانده، از باب استهزاء به ايشان است. يكى از
حرف هاى بى ربـطـى كـه در تـفـسـيـر ايـن آيـه گفته اند اين است كه : اين آيه
نسخ شده، چون دستور متباركه با كفار را مى دهد، و آيه جهاد آن را نسخ كرده است
.
بحث روايتى
(رواياتى درباره (تبع)، شفاعت و...)
در مـجـمـع البـيـان در ذيـل آيـه (اهـم
خـيـر ام قـوم تـبـع ) مـى گـويـد:
سـهل بن ساعد از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كه فرموده :
تبع را ناسزا مگوييد، چون او اسلام آورده بود.
مؤلف: ايـن مـعـنا در الدر المنثور هم از ابن عباس، و نيز از ابن عساكر، از
عطاء بن ابى رباح، از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت شده.
و نيز در همان كتاب آمده كه : وليد بن صبيح از امام صادق (عليه السلام ) روايت
كرده كه فـرمـود: تـبـع بـه اوس و خـزرج گـفـت شـمـا در ايـن سـرزمـيـن منزل
كنيد تا شايد ظهور اين پيامبر را درك كنيد، من نيز اگر درك كنم به خدمتش درمى
آيم و با او خروج مى كنم.
و در الدر المـنـثـور اسـت كـه ابـونـعـيـم - در كـتـاب دلائل - از عـبـداللّه
بـن سـلام روايـت كـرده كـه گـفـت : تبع از دنيا نرفت تا آنكه نبوت رسـول خـدا
(صلى اللّه عليه و آله وسلم ) را تصديق كرد، چون يهوديان (كه از شام به
مـديـنـه آمده بودند، و بدانجا مهاجرت كرده بودند، تا ظهور آن جناب را درك
كنند) جريان نبوت آن جناب را به وى گفته بودند.
مؤلف: اخـبـار در داستان تبع بسيار زياد است، و در بعضى از آنها آمده : او
اولين كسى بود كه براى كعبه پوششى درست كرد.
و در كافى به سند خود از زيد شحام روايت كرده كه گفت : امام صادق (عليه السلام
) در شـب جـمـعه اى كه در خدمتش به راهى مى رفتيم به من فرمود: امشب شب جمعه
است، قرآنى بـخـوان. مـن ايـن آيـه را خـوانـدم :
(ان يـوم الفصل ميقاتهم اجمعين يوم
لا يغنى مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون الا من رحم اللّه
). حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود:
به خدا سوگند استثناء شدگان ماييم كه به درد مردم مى خوريم.
مؤلف: اين روايت به مسأله شفاعت اشاره مى كند و معلوم است كه مستثنا منه را
مولاى اولى گرفته است.
و در تفسير قمى آمده كه : قرآن سپس فرموده (ان
شجره الزقوم طعام الاثيم ) و اين
آيه در بـاره ابـوجـهـل بـن هـشـام نـازل شـده. و امـام در بـاره جـمـله
(كـالمـهل
) فرموده : يعنى مس ذوب شده.
(يغلى فى البطون كغلى الحميم
) يعنى مانند آيى كه در نهايت درجه
جوشش و غليان است.
مؤلف: از طـرق اهـل سـنـت نيز رواياتى رسيده كه مؤيد اين معنا است كه آيه
شريفه در باره ابوجهل نازل شده است.
سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد
سوره جاثيه آيات 1 تا 13
|
بـسـم اللّه الرّحـمـن الرّحـيـم
حـم (1)
تـنـزيـل الكـتـاب من اللّه
العزيز الحكيم (2)
ان فى السموات و الارض لايات للمؤمنين (3)
و فى
خلقكم و ما يبث من دابه ايات لقوم يوقنون (4)
و اخـتـلاف الليـل و
النـهـار و مـا انـزل اللّه مـن السـماء من رزق فاحيا به الارض بعد
موتها و تصريف الرياح ايات لقوم يعقلون (5)
تلك ايات اللّه نتلوها عليك
بالحق فباى حـديث بعد اللّه و اياته يومنون (6)
ويل لكل افاك اثيم (7)
يسمع ايات اللّه تتلى عليه ثـم يـصـر مـستكبرا كان لم يسمعها فبشره
بعذاب اليم (8)
و اذا علم من اياتنا شيئا اتخذها هزوا اولئك لهم عذاب
مهين (9)
من ورائهم جهنم و لا يغنى عنهم ما كسبوا شيئا و لا ما اتخذوا
من دون اللّه اوليـاء و لهـم عذاب عظيم (10)
هذا هدى و الذين كفروا
بايات ربهم لهم عذاب من رجـز اليـم (11)
اللّه الذى سـخـر لكـم البـحر
لتجرى الفلك فيه بامره و لتبتغوا من فـضله و لعلكم تشكرون (12)
و سخر
لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا منه ان فى ذلك لايات لقوم
يتفكرون (13) |
ترجمه آيات
به نام خداى رحمان و رحيم. حم (1).
اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز و حكيم (2).
به درستى در آسمانها و زمين آيت ها هست براى مردم با ايمان (3).
و نـيـز در خـلقـت خودتان و جنبندگانى كه همواره منتشر مى كند آيت ها هست براى
مردمى كه اهل يقين باشند (4).
و نـيـز در اخـتـلاف شـب و روز و رزقـى كـه خـدا از آسـمـان نازل مى كند و به
وسيله آن زمين را بعد از مردنش زنده مى كند و همچنين در گرداندن بادها از ايـن
سـو بـه آن سـو آيـت هـا هـسـت بـراى مـردمـى كـه تعقل كنند (5).
ايـنـهـا هـمـه آيـات خـدا اسـت كـه بـه حـق بـر تـو تـلاوت مـى كـنـيـم بـا
ايـن حال بعد از سخن خدا و آيات او ديگر به چه سخنى ايمان مى آورند (6).
واى بر هر كس كه بى پروا دروغ مى گويد و از گناه لذت مى برد (7).
آيـات خـدا را مـى شـنـود كـه بـر او تـلاوت مـى شـود بـا ايـن حـال از روى
تـكبر بر انكار خود اصرار مى ورزد تو گويى اصلا آن را نشنيده. پس او را به
عذابى دردناك بشارت بده (8).
و چون به چيزى از آيات ما اطلاع مى يابد آن را مسخره مى كند اين گونه اشخاص
عذابى خوار كننده دارند (9).
و در پـشـت سـرشـان جـهـنـم اسـت و آنـچـه از مـال و جـاه دنيا به دست آورده
اند پشيزى به دردشـان نـمى خورد و همچنين هيچ يك از خدايانى كه به جاى اللّه
ولى خود گرفته اند و عذابى عظيم دارند (10).
ايـن قـرآن هـدايت است و كسانى كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند از سخت ترين
شكنجه ها عذابى دردناك دارند (11).
البته همان خدا است كه دريا را براى شما مسخر كرد تا كشتى ها به امر وى در آن
به راه افتند و تا از فضل خدا كسب كنيد و تا شايد شكر بگزاريد (12).
و آنـچـه در آسمانها و آنچه در زمين است همه را براى شما مسخر كرد و همه اش از
او است و در اين خود آياتى است براى مردمى كه تفكر كنند (13).
بيان آيات
غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
غـرض ايـن سوره دعوت عموم بشر است به دين توحيد، و پرهيز از عذابى كه از
آن انذار مـى كـند. سوره، نخست با مسأله توحيد آغاز مى شود، و سپس به تشريع
شريعت براى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و اينكه بر آن جناب و بر
عامه بشر لازم است از آن پـيروى كنند اشاره نموده، مى فرمايد: چون در پيش روى
خود روزى را دارند كه در آن روز بـر طـبـق اعـمـال صـالحـى كـه انـجـام داده
انـد از ايـمان و پيروى شريعت، و بر طبق گناهانى كه كرده اند از اعراض از دين
و غيره محاسبه خواهند شد. آنگاه پيشامدهايى را كه هر يك از اين دو طايفه در
قيامت دارند ذكر مى كند.
البته در خلال اين بيانات انذار شديد و تهديد سختى به مستكبرين دارد كه از آيات
خدا اعـراض مـى كنند. و نيز به كسانى كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته اند و
خدا آنان را گـمـراه كرد در عين اينكه به گمراهى خود عالم بودند، هشدار مى دهد.
و از لطائفى كه در اين سوره آمده بيان معناى نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است
.
ايـن سـوره بـه شـهـادت سـيـاق آيـاتـش در مـكـه نـازل شـده. ولى بعضى از
مفسرين آيه (قـل للذيـن امـنـوا...)
را از مـكـى بـودن اسـتـثـنـاء كـرده انـد، ولى هـيـچ دليل و شاهدى بر گفتار
خود ندارند.
|
حم تنزيل الكتاب من اللّه العزيز الحكيم |
ظـاهـرا جـمـله (تـنـزيـل الكتاب
) از باب اضافه صفت به موصوف مى
باشد. و كلمه (تـنـزيـل
) مـصـدر بـه مـعناى مفعول مى باشد.
و جمله (من اللّه
) جار و مجرورى است متعلق به تنزيل
. و تمام اين جمله خبر است براى مبتداى حذف شده ؛ يعنى
(هذا).
و مـعـنـايـش اين است : اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم. ما
در سابق در باره مفردات اين آيه بحث كرديم.
وجه اينكـه فـرمود:
(ان فى السموات والارض لايات...)
و آنچه حرف (فى) افاده مى كند
|
ان فى السموات و الارض لايات للمؤمنين |
كـلمـه (آيـات
) جـمـع
(آيـت
) اسـت كـه به معناى علامت و نشانه اى است كه بر وجود چـيزى
دلالت كند، و بدان اشاره نمايد. و مراد از اينكه فرمود
(در آسمانها و زمين علامتها هست
) اين است كه اصلا آسمان و زمين
آياتى هستند كه بر هستى پديد آورنده خود دلالت مى كنند، نه اينكه آيتها چيز
ديگر باشند، و در ظرف آسمانها و زمين قرار داشته باشند.
دليـل بـر گـفـتـار مـا ايـن است كه تعبيرات قرآن كريم از اين معنا مختلف است،
گاهى مى فرمايد (فلان چيز آيت است
) و گاهى مى فرمايد
(در فلان چيز آيت است
) و گاهى هـم مـى فـرمـايـد
(در خـلقـت فـلان چـيـز آيـت است
)، مثلا يك جا فرموده :
(ان فى خلق السموات و الارض و
اختلاف الليل و النهار لايات )، جاى
ديگر آيه مورد بحث است، كه آيـت را در خـود آسمانها و زمين دانسته، نه در
خلقت آنها، و يكجا هم فرموده : (و
من آياته خـلق السـمـوات و الارض )
و نـظـايـر ايـن اخـتـلاف تـعبير بسيار است. و از همين اختلاف اسـتـفـاده مـى
شود معناى اينكه (در چيزى آيت باشد)
اين است كه خود آن چيز آيت باشد، هـمـچـنـان كـه از اخـتـلاف تعبير ديگرى كه در
آيات بالا بود، و در يكى مى فرمود: (در
آسـمـانـهـا و زمين ) و در ديگرى مى
فرمود (در خلقت آسمانها و زمين
) استفاده مى شود كه مراد از خلقت
آسمانها و زمين خود آسمانها و زمين است، نه چيز ديگر.
وجه ايـنـكـه آسـمـانـها و زمين
با اينكه خود آيت هستند در آيه شريفه طرف آيت دانسته شده اند
حـال بـايـد ديـد چـرا آسـمـانـهـا و زمـين را ظرف آيت دانسته، با
اينكه خودش آيت است ؟ در پاسخ مى گوييم : اين بدان عنايت است كه بفهماند جهات
وجود آسمانها و زمين مختلف است، و هـر جـهـت از جـهـات آنـهـا خـود آيـتـى
اسـت از آيـات، و اگر خود آسمانها و زمين در نظر گـرفـتـه مـى شـد، چاره اى جز
اين نبود كه همه آنها را يك آيت بگيريم، در حالى كه مى بينيم مثلا زمين را به
تنهايى آيات شمرده و فرموده (و فى
الارض ايات للموقنين ) و اگـر خـود
زمـيـن در نـظر گرفته مى شد بايد مى فرمود: (و
الارض آيه للموقنين زمين آيـتى است براى اهل يقين
) و آن وقت آن منظور فوت مى شد، و ديگر نمى فهماييد كه در
هـسـتـى زمـيـن جـهـاتـى اسـت كـه هـر يـك از آن جـهـات بـه تـنـهـايـى آيـتـى
اسـت مستقل.
پـس مـعـنـاى ايـنـكـه فـرمـود: (ان
فـى السـموات و الارض...) اين است
كه براى وجود آسـمـانها و زمين جهاتى است كه هر جهتش دلالت دارد بر اينكه
آفريدگار و مدبرش تنها خـداسـت، و شـريكى براى او نيست، براى اينكه آسمانها و
زمين با حاجت ذاتيش به پديد آورنـده، و بـا عـظـمـت خلقتش، و بى نظير بودن
تركيبش، و اتصالى كه در وجود اجزاء بـى شـمـار و هول انگيز آن به يكديگر است،
و ارتباط و اندراجى كه نظام هاى جزئى و مـخـصـوص بـه يـك يـك مـوجـودات در
تـحـت نـظـام عـمـومـى و كـلى حـاكـم بـر كـل عالم دارد، همه دلالت دارد بر
اينكه خالقى يكتا دارد، و همان خالق يكتا مدبر آن است. آرى، اگر براى اين
عالم پديد آورنده اى نمى بود، پديد نمى آمد، و اگر مدبرش يكتا نبود، نظامهاى
جزئى آن با يكديگر متناقض مى شد و تدبير مختلف مى گشت.
از آنـچـه گـذشـت روشن گرديد اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: جمله
(فى السموات
) در تـقـديـر
(فـى خـلق السـموات
) است، صحيح نيست، و بدون هيچ
حاجتى بيهوده خود را به زحمت انداخته.
|
و فى خلقكم و ما يبث من دابه ايات لقوم يوقنون |
كـلمـه (يـبـث
) از مـصدر
(بث
) است كه به معناى متفرق كردن و افشاندن است. و بث جـنـبـندگان
به معناى اين است كه خداى تعالى آنها را در زمين منتشر و متفرق كرده، همچنان
كه در جاى ديگر در باره خلقت انسان فرموده : (ثم
اذا انتم بشر تنشرون ).
و مـعـنـاى آيـه شريفه اين است كه : و در خود شما از حيث وجودتان كه وجودى است
مخلوق و نـيـز در جـنـبـنـدگـان از ايـن حـيث كه خداى تعالى خلقشان كرده و در
زمين متفرق و پراكنده ساخته، آياتى است براى مردمى كه راه يقين را سلوك مى
كنند.
آيت بودن خلقت انسان و جنبندگان
و خـلقـت انـسـان علاوه بر اينكه موجودى است زمينى و مرتبط به ماده،
نوع ديگرى است از خـلقـت كـه بـا خـلقـت آسمانها و زمين اختلاف دارد، براى
اينكه آسمانها و زمين تنها موجودى مادى هستند، ولى انسان موجودى است مركب از
بدنى مادى و تركيب يافته از مواد عنصرى و زمينى كه با مرگ فاسد و متلاشى مى
شود، و از چيزى ديگر وراى ماده، چيزى كه از نسج عـالم بـالا، و مـجـرد از
مـاده است، و به همين جهت با مرگ فاسد نمى شود، بلكه در هنگام مـرگ، بـدن
مـتـوفـى مـى شـود، يـعـنـى بـه تـمـام و كـمال گرفته مى شود، و نزد خدا محفوظ
مى ماند، و اين چيز همان است كه قرآن آن را روح ناميده و فرموده
(و نفخت فيه من روحى
).
و نـيـز بـعـد از آنـكـه خـلقـت انـسـان از نـطـفـه، و سـپـس عـلقه، و آنگاه
مضغه، و در آخر تـكـميل ساختمان بدنى او را ذكر مى كند، مى فرمايد:
(ثم انشاناه خلقا اخر)
و نيز در بـاره حـقـيـقـت مـرگ انـسـان فـرمـوده :
(قـل يـتـوفـيـكـم مـلك المـوت الذى وكل بكم
).
پـس كـسـى كـه در خـلقـت انـسـان تدبر و نظر مى كند، در حقيقت در آيتى ملكوتى
نظر مى افـكـنـد، آيـتى وراى آيات مادى. و همچنين است ناظر در خلقت جنبندگان،
چون آنها نيز جان دارنـد، داراى حـيـات و شـعـورند، هر چند از نظر حيات و شعور،
و همچنين از نظر تجهيزات بـدنـى پـائيـن تـر از انـسـانـنـد، ولى هـمـه آنـهـا
بـراى كـسـى كـه اهـل يقين باشد آيتند، و اهل يقين با سير و تفكر در خلقت آنها
خداى سبحان را مى شناسند، و به وحدانيت و بى شريك بودن او در ربوبيت و الوهيت
پى مى برند.
|
و اختلاف الليل و النهار... |
ايـن قبيل آيات جزو آياتى است كه بين زمين و آسمان قرار دارند، آسمانها خود
آيتى هستند، زمـين هم خود آيتى است، و اختلاف شب و روز آيتى است بين زمين و
آسمان و منظور از اختلاف شـب و روز، اخـتـلاف آن دو از نـظر كوتاهى و بلندى است
. اختلاف منظم كه از آغاز خلقتش تـاكـنـون دگـرگـونـى نـيـافـتـه، و بـطـور
هـمـاهـنـگ فـصـول چـهـارگـانـه بـهـار و تـابـسـتـان و پـايـيـز و زمـستان را
پديد آورده و اين چهار فـصـل در هـر ناحيه از نواحى زمين به هر صورتى كه بوده
اكنون نيز به همان صورت اسـت، و از ايـن به بعد نيز به همين منوال مكرر مى
شود. اختلافى كه به آن وسيله خداى سـبـحـان رزق اهل زمين را تدبير نموده، به
ترتيبى صالح رشدشان مى دهد، همچنان كه خودش فرموده :
(و قدر فيها اقواتها فى اربعه ايام
سواء للسائلين ).
باران رزقى است كه
خداوند متعال از آسـمـان نازل مى كند
(و مـا انـزل اللّه من
السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها)
- مراد از رزقى كه خـداى تـعـالى از آسـمان نازل مى كند، باران است. و اگر
باران را رزق ناميده، از باب نـامـيـدن سبب به اسم مسبب است، و اين گونه
نامگذاريها مجازى و شايع است. و نيز ممكن اسـت بـديـن جـهـت بـاشـد كـه باران
نيز رزق است، چون همه آبهاى زمين از باران است. و مـنـظـور از كـلمـه
(سـمـاء)
بـالاى سـر و يـا ابر است، چون ابر را هم مجازا آسمان مى گـويـند. و منظور از
(احياء زمين بعد از مردنش
) زنده كردن گياهان و درختانى است
كه در زمستان مى ميرند. و تعبير از آن به زنده كردن بعد از موت، خالى از اشاره
به مسأله معاد نيست.
(و تصريف الرياح
) - يعنى گرداندن بادها از اين سو
به آن سو، و فرستادنش از سـويى به سويى ديگر، كه در همين گرداندن بادها فوايد
عمومى بسيارى نهفته است، و از هـمـه فـوائدش عـمومى تر حركت دادن ابرها است به
نقاط مختلف جهان. و يكى ديگر تلقيح گياهان، و دفع عفونت ها، و بوهاى بد است.
(ايـات لقـوم يـعـقـلون
) - يـعـنـى در آنـچـه گـفـتـه شد
آياتى است براى مردمى كه تـعـقـل مـى كـنـنـد، يـعـنـى بـا عـقـلى كـه خـدا در
آنـان بـه وديـعـت سـپـرده بـيـن حـق و بـاطـل و خـوب و بـد تـمـيـيـز مـى
دهـنـد. در ايـن آيات مى بينيم هر دسته از آنها به قومى اخـتـصـاص داده شـده
يـك دسـتـه بـه مؤمنـيـن، يـك دسـتـه بـه قـومـى كـه اهل يقينند، دسته ديگر
به قومى كه تعقل مى كنند.
و شايد وجهش اين باشد كه آيت احياء زندگان به دلالتى ساده و همه كس فهم دلالت
مى كـنـد بـر ايـنـكـه خـودش خـود را ايـجاد نكرده، و بطور اتفاق و تصادفى هم
پيدا نشده، بـلكـه پـديـد آورنـده اى ايـجـادش كـرده، و بـه دنـبـالش آثـار و
افـعال آنها را پديد آورده، آثار و افعالى كه اين نظام مشهود از آن آثار پديد
آمده است، پـس خـالق آسـمانها، خالق همه عالم و رب همه است، و انسان اين معنا
را با فهم ساده خود مى فهمد، و انسانهاى با ايمان هم همين را مى فهمند، و از آن
منتفع مى شوند.
ولى ايـن مـعنا را كه خالق انسان و ساير جنبندگان داراى حيات و شعور، خداست از
اين جهت كه ارواح و نفوس موجودات زنده با شعور از عالمى وراى عالم ماده است كه
نامش را (عالم مـلكـوت
) مـى گـذاريـم، قـرآن كـريـم
كـمـال ادراك و مـشـاهـده ايـن مـعـنـا را مـخـتـص به اهل يقين دانسته، نه
به عموم مردم و فهمهاى ساده آنان، و در اين باره فرموده
(و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات
و الارض و ليكون من الموقنين ).
