در تفسير عياشى از اسماعيل بن همام روايت كرده كه
گفت: حضرت رضا (عليه السلام) در ذيل آيه (ان
يسرق فقد سرق اخ له من قبل فاسرها يوسف فى نفسه و لم يبدها لهم
) فرمود: اسحاق پيغمبر، كمربندى
داشت كه انبياء و بزرگان يكى پس از ديگرى آنرا به ارث مى بردند، در زمان يوسف
اين كمربند نزد عمه او بود، و يوسف هم نزد عمه اش بسر مى برد، و عمه اش او را
دوست مى داشت، روزى يعقوب نزد خواهرش فرستاد كه يوسف را روانه كن دوباره مى
گويم تا نزد تو بيايد، عمه يوسف به فرستاده يعقوب گفت فقط امشب مهلت دهيد من او
را ببويم فردا نزد شما روانه اش مى كنم، آنگاه براى اينكه يعقوب را محكوم كند
و قانع سازد به اينكه چشم از يوسف بپوشد، فرداى آن روز آن كمربند را از زير
پيراهن يوسف به كمرش بست، و پيراهنش را روى آن انداخت و او را نزد پدر روانه
كرد، بعدا (به دنبالش آمده ) به يعقوب گفت: (مدتى بود) كمربند ارثى را گم كرده
بودم، حالا مى بينم يوسف آنرا زير پيراهنش بسته، و چون قانون مجازات دزد در
آن روز اين بود كه سارق برده صاحب مال شود، لذا بهمين بهانه يوسف را نزد خود
برد، و يوسف همچنان نزد او بود.
و در الدّرالمنثور است كه ابن مردويه از ابن عباس از رسول خدا (صلى اللّه عليه
و آله و سلم ) روايت كرده كه در ذيل جمله (ان
يسرق فقد سرق اخ له من قبل )
فرموده: يوسف در كودكى بتى را كه از طلا و نقره ساخته شده بود و مال جد مادريش
بود دزديده و آنرا شكسته و در راه انداخته بود، و برادران او را در اين عمل
سرزنش كردند، (اين بود سابقه دزدى يوسف نزد برادران ).
مؤلف: روايت قبلى به اعتماد نزديك تر است، زيرا از طرق ديگر هم از ائمه اهل
بيت روايت شده، و مؤ يّد آن روايتى است كه به طرق متعدد از اهل بيت (عليهم
السلام )، و غير ايشان وارد شده، كه روزى زندانبان به يوسف گفت: من تو را
دوست مى دارم، يوسف در جوابش گفت: نه، تو مرا دوست مدار، چون عمه من مرا
دوست مى داشت و بخاطر همان دوستى به دزدى متهم شدم، و پدرم مرا دوست مى داشت
برادران بر من حسد ورزيده مرا در چاه انداختند، و همسر عزيز مرا دوست مى داشت و
در نتيجه مرا به زندان انداخت.
و در كافى به سند خود از ابن ابى عمير از كسى كه او اسم برده از امام صادق
(عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل قول خداى عزّوجلّ كه فرموده:
(انا نريك من المحسنين
) فرموده است: يوسف در مجالس به
ديگران جا مى داد، و به محتاجان قرض مى داد، و ناتوانان را كمك مى نمود.
دو روايت درباره شكايت نزد خدا بردن يعقوب (عليه
السلام) انّما اشكوا بثّى و حزنى الى الله
و در تفسير برهان از حسين بن سعيد در كتاب
(تمحيص ) از جابر
روايت كرده كه گفت: از حضرت ابى جعفر (عليه السلام) پرسيدم معناى صبر جميل
چيست ؟ فرمود: صبرى است كه در آن شكايت به احدى از مردم نباشد، همانا ابراهيم
(عليه السلام) يعقوب را براى حاجتى نزد راهبى از رهبان و عابدى از عباد
فرستاد، راهب وقتى او را ديد خيال كرد خود ابراهيم است، پريد و او را در آغوش
گرفت، و سپس گفت: مرحبا به خليل الرحمان، يعقوب گفت: من خليل الرحمان نيستم
بلكه يعقوب فرزند اسحاق فرزند ابراهيم ام. راهب گفت: پس چرا اينقدر تو را پير
مى بينم چه چيز تو را اينطور پير كرده ؟ گفت: هم و اندوه و مرض.
حضرت فرمود هنوز يعقوب به دم در منزل راهب نرسيده بود كه خداوند بسويش وحى
فرستاد: اى يعقوب ! شكايت مرا نزد بندگان من بردى ! يعقوب همانجا روى چهار چوبه
در، به سجده افتاد، در حالى كه مى گفت: پروردگارا! ديگر اين كار را تكرار نمى
كنم، خداوند هم وحى فرستاد كه اين بار تو را آمرزيدم،
بار ديگر تكرار مكن، از آن به بعد هر چه ناملايمات دنيا به وى روى مى آورد به
احدى شكايت نمى كرد، جز اينكه يك روز گفت: (انما
اشكو بثى و حزنى الى اللّه و اعلم من اللّه ما لا تعلمون.
و در الدّرالمنثور است كه عبد الرزاق و ابن جرير، از مسلم بن يسار و او بدون
ذكر سند از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده كه فرمود: كسى
كه گرفتارى خود را به مردم بگويد و انتشار دهد از صابران نيست، آنگاه اين آيه
را تلاوت فرمودند: (انما اشكو بثى و
حزنى الى اللّه ).
مؤلف: الدّرالمنثور اين روايت را از ابن عدى و بيهقى - در كتاب شعب الايمان -
از ابن عمر از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده.
دو روايت در ارتباط با علم پيدا كردن يعقوب به زنده
بودن يوسف و آيه (اذهبوا فتحسسوا من يوسف و اخيه)
و در كافى به سند خود از حنان بن سدير از ابى جعفر (عليه السلام) روايت
كرده كه گفت: خدمت آن حضرت عرض كردم معناى اينكه يعقوب به فرزندان خود گفت:
(اذهبوا فتحسسوا من يوسف و اخيه
) چيست ؟ آيا او بعد از بيست سال كه
از يوسف جدا شد مى دانست كه او زنده است ؟ فرمود: آرى، عرض كردم از كجا مى
دانست ؟ فرمود: در سحر به درگاه خدا دعا كرد، و از خداى تعالى درخواست كرد كه
ملك الموت را نزدش نازل كند، (تريال
) كه همان ملك الموت باشد هبوط كرده
پرسيد اى يعقوب چه حاجتى دارى ؟ گفت: به من بگو بدانم ارواح را يكى يكى قبض مى
كنى و يا با هم ؟ تريال گفت بلكه آنها را جدا جدا، و روح روح قبض مى كنم،
يعقوب پرسيد آيا در ميان ارواح، به روح يوسف هم برخورده اى ؟ گفت: نه، از
همينجا فهميد پسرش زنده است، و به فرزندان فرمود:
(اذهبوا فتحسسوا من يوسف و اخيه
).
مؤلف: اين روايت را معانى الاخبار (نيز) به سند خود از حنان بن سدير از پدرش
از آن جناب نقل كرده، و در آن دارد كه يعقوب پرسيد: مرا از ارواح خبر بده،
آيا دسته جمعى قبض مى كنى يا جدا جدا؟ گفت: اعوان من جدا جدا قبض مى كنند،
آنگاه دسته جمعى را به نظر من مى رسانند، گفت: تو را به خداى ابراهيم و اسحاق
و يعقوب قسم آيا در ميان ارواح، روح يوسف هم بر تو عرضه شده يا نه ؟ گفت: نه،
در اينجا بود كه يعقوب فهميد فرزندش زنده است.
و در الدّرالمنثور است كه اسحاق بن راهويه در تفسير خود، و ابن ابى الدنيا در
كتاب (الفرج بعد الشده
)،
و ابن ابى حاتم، و طبرانى در كتاب (اوسط)،
و ابو الشيخ، و حاكم، و ابن مردويه، و بيهقى در كتاب
(شعب الايمان
): از انس از رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) حديثى روايت كرده اند كه در آن دارد: جبرئيل آمد و گف ت:
اى يعقوب ! خدايت سلامت مى رساند و مى گويد: خوشحال باش و دلت شاد باشد كه به
عزّت خودم سوگند اگر اين دو فرزند تو مرده هم باشند برايت زنده شان مى كنم،
اينك براى مستمندان طعامى بساز، كه محبوب ترين بندگان من دو طائفه اند، يكى
انبياء و يكى مسكينان، و هيچ مى دانى چرا چشمت را نابينا و پشتت را خميده كردم
و چرا برادران بر سر يوسف آوردند آنچه را كه آوردند؟ براى اين كردم كه شما وقتى
گوسفندى كشته بوديد و در اين ميان مسكينى روزه دار آمد و شما از آن گوشت به او
نخورانديد.
از آن به بعد هر گاه يعقوب (عليه السلام) مى خواست غذا بخورد دستور مى داد
جارچى جار بزند تا هر كه از مساكين غذا مى خواهد با يعقوب غذا بخورد، و اگر
يعقوب روزه بود موقع افطارش جار مى زدند: هر كه از مستمندان كه روزه دار است با
يعقوب افطار كند.
و در مجمع در ذيل جمله (فاللّه خير
حافظا...)، در خبرى آمده كه خداى
سبحان فرموده: به عزّت خودم سوگند بعد از آنكه تو بر من توكل و اعتماد كردى من
هم بطور قطع آن دو را بتو باز مى گردانم.
آيات 93 تا 102 سوره يوسف
|
اذهبوا بقميصى هذا فالقوه على وجه ابى يات بصيرا واتونى باهلكم
اجمعين (93)
و لما فصلت العير قال ابوهم انى لاجد ريح يوسف لو لا ان تفندون
(94)
قالوا تاللّه انك لفى ضلالك القديم (95)
فلما ان جاء البشير القئه على وجهه فارتد بصيرا قال الم اقل لكم
انى اعلم من اللّه ما لا تعلمون (96)
قالوا يا ابانا استغفر لنا ذنوبنا انا كنا خاطئين (97)
قال سوف استغفر لكم ربى انه هو الغفور الرحيم (98)
فلما دخلوا على يوسف اوى اليه ابويه و قال ادخلوا مصر ان شاء
اللّه امنين (99)
و رفع ابويه على العرش و خرو اله سجدا و قال يا ابت هذا تأويل
رؤياى من قبل قد جعلها ربى حقا و قد احسن بى اذ اخرجنى من السجن و جاء
بكم من البدو من بعد ان نزغ الشيطان بينى و بين اخوتى ان ربى لطيف لما
يشاء انه هو العليم الحكيم (100)
رب قد اتيتنى من الملك و علمتنى من تأويل الاحاديث فاطر السموت و
الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين
(101)
ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك و ما كنت لديهم اذ اجمعوا امرهم و
هم يمكرون (102) |
ترجمه آيات
اين پيراهن مرا ببريد و به صورت پدرم بيندازيد، كه بينا مى شود، و همگى
با خانواده خود پيش من آييد (93)
و همينكه كاروان به راه افتاد، پدرشان گفت: اگر سفيهم نشماريد من بوى يوسف را
احساس مى كنم (94).
گفتند به خدا كه تو در ضلالت ديرين خويش هستى (95).
و چون نويدرسان بيامد و پيراهن را بصورت وى افكند، در دم بينا گشت و گفت: مگر
به شما نگفتم من از خدا چيرهايى سراغ دارم كه شما نمى دانيد؟ (96).
گفتند: اى پدر! براى گناهان ما آمرزش بخواه، كه ما خطا كار بوده ايم (97).
گفت: براى شما از پروردگارم آمرزش خواهم خواست، كه او آمرزگار و رحيم است
(98).
و چون نزد يوسف رفتند پدر و مادرش را پيش خود جاى داد و گفت: داخل مصر شويد،
كه اگر خدا بخواهد در امان خواهيد بود(99).
و پدر و مادر خويش را بر تخت نشاند، و همگى سجده كنان به رو درافتادند، گفت پدر
جان ! اين تعبير روياى پيشين من است كه پروردگارم آنرا محقق كرد و به من نيكى
نمود كه از زندان بيرونم آورد، و شما را پس از آنكه شيطان ميان من و برادرانم
را بهم زد از آن بيابان (بدينج) آورد كه پروردگارم درباره آنچه اراده كند دقيق
است، آرى او داناى حكيم است (100).
پروردگارا اين سلطنت را به من دادى، و تعبير حوادث رويا به من آموختى، توئى
خالق آسمانها و زمين ! تو در دنيا و آخرت مولاى منى، مرا مسلمان بميران، و
قرين شايسته گانم بفرما (101).
اين از خبرهاى غيب است كه به تو وحى مى كنيم، و تو هنگامى كه آنها همدست شده
بودند و نيرنگ مى كردند، نزد ايشان نبودى (102).
بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف (عليه السلام)
وعزيمت آل يعقوب به مصر و...
در اين آيات، داستان يوسف (عليه السلام) خاتمه مى پذيرد، و اين آيات
متضمن دستور يوسف (عليه السلام) است كه برادران را وادار مى كند تا پيراهنش
رابه منزل پدر برده و به روى او بيفكنند، و او را در حالى كه ديدگانش بهبودى
يافته با همه خاندانش به مصر بياورند، و ايشان نيز چنين كردند، و در آخر يوسف
به ديدار پدر و مادر نايل آمد.
|
اذهبوا بقميصى هذا فالقوه على وجه ابى يات بصيرا واتونى باهلكم اجمعين
|
تتمه كلام يوسف است كه به برادران دستور مى دهد پيراهنش را نزد پدر ببرند، و به
روى پدر بيندازند، تا خداوند ديدگانش را بعد از آنكه از شدت اندوه نابينا شده
بود شفا دهد.
و اين آخرين عنايت بى سابقه ايست كه خداوند در حق يوسف (عليه السلام) اظهار
فرمود، و مانند ساير اسبابى كه در اين سوره و اين داستان بود و بر خلاف جهتى كه
طبعا جريان مى يافت جريانش داد،
ايشان مى خواستند با آن اسباب و وسايل او را ذليل كنند، خداوند هم با همان
اسباب او را عزيز كرد، مى خواستند از آغوش پدر به ديار غريبش بيندازند و بدين
جهت در چاهش انداختند، خداوند نيز همين سبب را سبب راه يافتنش به خانه عزيز و
آبرومندترين زندگى قرار داد و در آخر بر اريكه عزّت و سلطنتش نشانيد، و
برادرانش را در برابر تخت سلطنتى او ذليل و خوار نموده به التماس و تضرع
درآورد، تضرعى كه آيه (يا ايها
العزيز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضاعه مزجاه فاوف لنا الكيل و تصدق علينا ان
اللّه يجزى المتصدقين ) آنرا حكايت
مى كند.
و همچنين همسر عزيز و زنان مصر عاشق او شدند، و با او بناى مراوده گذاشتند، تا
بدين وسيله او را در مهلكه فجور بيفكنند، ولى خداوند همين عشق ايشان را سبب
ظهور و بروز پاكى دامن و برائت ساحت و كمال عفت او قرار داد، دربار مصر او را
به زندان افكند، و خداوند همين زندان را وسيله عزّت و سلطنت او قرار داد.
برادران آنروز كه وى را به چاه انداختند پيراهن به خون آلوده اش را براى پدرش
آورده به دروغ گفتند مرده، خداوند بوسيله همين پيراهن خون آلودى كه باعث اندوه
و گريه و در آخر كورى او شد چشم وى را شفا داد و روشن كرد كوتاه سخن اينكه
تمامى اسباب دست به دست هم دادند تا او را بى مقدار و خوار سازند، ولى چون خدا
نخواست، روز بروز بزرگتر شد، آرى آنچه خدا مى خواست غير آن چيزى بود كه اسباب
طبيعى بسوى آن جريان مى يافت، و خدا بر كار خود غالب است.
و اينكه فرمود: (و اتونى باهلكم
اجمعين )، فرمانى است از يوسف (عليه
السلام) به اينكه خاندان يعقوب، از خود آن جناب گرفته تا اهل بيت و فرزندان
و نوه ها و نتيجه هاى او همه از دشت و هامون به شهر مصر درآمده و در آنجا منزل
گزينند.
پس از سالها جدايى يعقوب (ع) بوى يوسف را مى شنود
|
و لما فصلت العير قال ابوهم انى لاجد ريح يوسف لو لا ان تفندون |
كلمه (فصل
) به معناى قطع و انقطاع است، و
كلمه (تفنيد)
از باب تفعيل از ماده (فند)
- به فتح فا و نون - به معناى ضعف راى است، و معناى آيه اين است كه وقتى
كاروان حامل پيراهن يوسف، از مصر بيرون شد و از آن شهر منقطع گرديد (هنوز به
كنعان نرسيده ) يعقوب در كنعان به كسانى كه از فرزندانش نزد او بودند فرمود: من
هر آينه بوى يوسف را مى شنوم اگر مرا به ضعف راى نسبت ندهيد، بوى او را احساس
مى كنم و چنين مى بينم كه ديدار او نزديك شده، و اگر مرا تخطئه نكنيد جا دارد
(كه شما نيز) به آنچه كه من مى يابم اذعان و اعتقاد داشته باشيد، ليكن احتمال
مى دهم كه مرا نادان شمرده تخطئه ام كنيد، و به گفته ام معتقد نشويد.
|
قالوا تاللّه انك لفى ضلالك القديم |
كلمه (قديم
) در مقابل جديد، و به معناى كهنه
است، كه وجودش متقدم بر جديد است، اين جمله كلام بعضى از فرزندان يعقوب است
كه در آن ساعت حاضر بوده و در جواب پدر گفته اند. و اين خود مى رساند كه
فرزندان آن جناب در اين داستان چه بهره زشتى داشته اند كه از همان اول داستان
تا به آخر چه اسائه ادبها به پدر نمودند، در اول داستان گفتند:
(ان ابانا لفى ضلال مبين
) و در آخر گفتند:
(انك لفى ضلالك القديم
).
مقصود از گمراهى نسبت داده شده به يعقوب در (انك لفى
ضلالك القديم)
و ظاهرا مرادشان از اين گمراهى كه در آخر گفتند، همان گمراهى است كه در
اول به وى نسبت دادند، و مقصودشان از آن گمراهى محبت زياد يعقوب به يوسف است.
آرى ايشان چنين معتقد بودند كه از يوسف سزاوارتر به محبتند، چون مردانى قوى
هستند كه تدبير امور خانه يعقوب و دفاع از حقوق او به دست ايشان است، اما
پدرشان از راه حكمت منحرف شده دو تا بچه خردسال را كه هيچ اثرى در زندگى او
ندارند در محبت بر ايشان ترجيح داده و با تمام وجودش به آن دو رو كرده، و
ايشانرا فراموش نموده، و وقتى هم يكى از اين دو يعنى يوسف را ناپديد مى بيند
آنقدر جزع و فزع، و گريه و زارى مى كند تا آنكه هر دو چشمش نابود و پشتش
خميده مى شود.
اين است مراد ايشان از اينكه: يعقوب در ضلالت قديم خود هست، نه اينكه مقصودشان
گمراهى در دين باشد، تا بخاطر چنين حرفى كافر شده باشند، بدليل اينكه:
اولا: آنچه از فصول كلام ايشان در خلال اين قصه آمده شاهد بر اين است كه ايشان
موحد و بر دين پدرانشان ابراهيم و اسحاق و يعقوب (عليهما السلام ) بوده اند.
و ثانيا: اين دو موردى كه ايشان نسبت ضلالت به پدر داده اند مواردى نيست كه
ارتباط دينى داشته باشد تا بتوانيم احتمال دهيم مقصود ايشان از اين ضلالت اين
است كه دين پدر را قبول ندارند، بلكه مواردى است كه با اعمال حياتى و روش زندگى
ارتباط دارد، و آن عبارتست ازاينكه: پدرى بعضى از فرزندان خود را نسبت به بعضى
ديگر بيشتر دوست بدارد و بيشتر احترام كند، مقصودشان از ضلالت، غير اين نمى
تواند باشد.
|
فلما ان جاء البشير القيه على وجهه فارتد بصيرا قال الم اقل لكم انى
اعلم من اللّه ما لا تعلمون |
كلمه (بشير)
به معناى حامل بشارت است، و در اينجا همان كسى است كه حامل پيراهن يوسف است،
و اينكه فرمود: (الم اقل لكم انى
اعلم ) اشاره است به آن گفتارش كه
بعد از ملامت فرزندان كه (تا كى
بياد يوسفى ) فرموده بود، و آن
عبارت بود از جمله (انما اشكو بثى و
حزنى الى اللّه و اعلم من اللّه ما لا تعلمون )،
و معناى آيه روشن است.
|
قالوا يا ابانا استغفر لنا ذنوبنا انا كنا خاطئين |
گويندگان اين كلام فرزندان يعقوبند، بدليل اينكه گفتند:
(اى پدر م)،
و مقصودشان از گناهان، همان اعمالى است كه با يوسف و برادرش انجام دادند، يوسف
هم قبلا برايشان طلب مغفرت كرده بود.
|
قال سوف استغفر لكم ربى انه هو الغفور الرحيم |
يعقوب (عليه السلام) در اين جمله فرمود: بزودى برايتان استغفار مى كنم، و
علت اينكه استغفار براى فرزندان را تاءخير انداخت شايد اين باشد كه تا نعمت خدا
با ديدار يوسف تكميل گشته دلش به تمام معنا خوشحال گردد، و قهرا تمامى آثار شوم
فراق از دلش زايل شود، آنگاه استغفار كند، و در بعضى اخبار هم آمده كه تاءخير
انداخت تا وقتى كه در آن وقت دعا مستجاب مى شود، و بزودى ان شاء اللّه آن
روايات خواهد آمد.
ديدار يوسف (ع) با پدر و مادرش پس از فراق طولانى
|
فلما دخلوا على يوسف آوى اليه ابويه و قال ادخلوا مصر ان شاء اللّه
آمنين |
در اين كلام جمله اى حذف شده، و تقدير آن اين است كه: يعقوب و خاندانش از
سرزمين خود بيرون شده و بسوى مصر حركت كردند، و چون وارد مصر شدند...
مفسرين در تفسير جمله (آوى اليه
ابويه ) گفته اند: پدر و مادر را در
آغوش كشيد، و اينكه فرمود: (و قال
ادخلوامصر) ظاهر در اين است كه يوسف
به منظور استقبال از ايشان، از مصر بيرون آمده و در خارج مصر ايشان را در آغوش
گرفته بوده، و آنگاه بمنظور احترام و رعايت ادب گفته است: داخل مصر شويد، و
در جمله (ان شاء اللّه آمنين
) ادبى را رعايت كرده كه بى سابقه و
بديع است، چون هم به پدر و خاندانش امنيت داده، و هم رعايت سنت و روش
پادشاهان را كه حكم صادر مى كنند نموده، و هم اينكه اين حكم را مقيد به مشيت
خداى سبحان كرده تا بفهماند مشيت آدمى مانند ساير اسباب، اثر خود را نمى گذارد
مگر وقتى كه مشيت الهى هم موافق آن باشد، و اين خود مقتضاى توحيد خالص است.
و ظاهر اين سياق مى رساند كه خاندان يعقوب بدون داشتن جواز از ناحيه پادشاه نمى
توانسته اند وارد مصر شوند، و بهمين جهت بوده كه يوسف در ابتداى امر به ايشان
امنيت داد.
مطلب ديگرى كه در اين آيه هست اين است كه خداوند در آن، كلمه
(ابويه - پدر و مادرش
) بكار برده
و مفسرين در تفسيرش اختلاف كرده اند، كه آيا پدر و مادر حقيقى يوسف بوده و يا
يعقوب و همسرش بوده، كه خاله يوسف است، و اگر او را مادر خوانده به اين عنايت
است كه مادر يوسف در دوران خردسالى او از دنيا رفته بود، ولى در خود قرآن كريم
چيزى كه يكى از اين دو احتمال را تاييد كند نيست، جز اينكه بگوئيم كلمه
(ابوين
) ظاهر است در پدر و مادر حقيقى.
و معناى آيه اين است كه (فلما دخلو)
بعد از آنكه وارد شدند، يعنى پدر و مادر و برادران و اهل بيت ايشان
(على يوسف
) بر يوسف (و اين همانطور كه گفتيم
) در خارج مصر بوده (آوى اليه
) در آغوش گرفت
(ابويه
) پدر و مادرش را و (قال
) و گفت:
(ادخلوا مصر ان شاء اللّه آمنين
) داخل مصر شويد كه ان شاء اللّه
ايمنيد (و كسى متعرض شما نمى شود) و بدين وسيله به ايشان جواز امنيت داد.
|
و رفع ابويه على العرش و خرواله سجدا و قال يا ابت هذا روياى... |
كلمه (عرش
)، به معناى سرير و تخت بلند است،
و بيشتر استعمالش در تختى است كه پادشاه بر آن تكيه مى زند و مختص به او است،
و كلمه (خر)
از (خرور)
به معناى به خاك افتادن است، و كلمه (بدو)
به معناى باديه است، چون يعقوب در باديه سكونت داشت.
و اينكه فرمود: (و رفع ابويه على
العرش ) معنايش اين است كه يوسف،
پدر و مادرش را بالاى تخت سلطنتى برد كه خود بر آن تكيه مى زد.
مقتضاى اعتبار و ظاهر سياق اين است كه بالا بردن بر تخت، با امر و دستور يوسف، و به دست خدمتكاران انجام شده باشد، نه اينكه خود يوسف ايشان را بالا برده
باشد، چون مى فرمايد: براى او به سجده افتادند، كه ظاهر امر مى رساند سجده در
اولين وقتى بوده كه چشمشان به يوسف افتاده است، پس گويا به دستور يوسف، در
موقعى كه يوسف در آن مجلس نبوده ايشان را در كاخ اختصاصى و بر تخت سلطنتى
نشانده اند، و چون يوسف وارد شده نور الهى كه از جمال بديع و دل آراى او متلالا
مى شده ايشان را ذخيره و از خود بى خود ساخته تا حدى كه عنان را از كف داده و
بى اختيار به خاك افتاده اند.
به سجده افتادن در برابر يوسف، براى پرستش او نبوده
است
و ضميرى كه در جمله (و خروا
له سجدا) هست به طورى
كه از سياق برمى آيد به يوسف برمى گردد، و خلاصه، (مسجود
له ) او بوده، و اينكه بعضى گفته
اند: ضمير به خداى سبحان برمى گردد، چون سجده جز براى خدا صحيح نيست. تفسيرى
است بى دليل و از ناحيه لفظ آيه هيچ دليلى بر آن نيست.
و نظير اين حرف در قرآن كريم در داستان آدم و فرشتگان آمده، آنجا كه فرموده:
(و اذ قلنا للملئكه اسجدوا لادم
فسجدوا الا ابليس ).
و بايد دانست كه اين سجده براى عبادت يوسف نبوده، بدليل اينكه در ميان سجده
كنندگان در داستان يوسف شخصى بوده كه در توحيد، مخلص (به فتح لام ) بوده، و
چيزى را شريك خدا نمى گرفته، و او يعقوب (عليه السلام) است، دليل ديگر
اينكه اگر اين سجده، سجده عبادت يوسف بوده (مسجود
له ) كه يوسف است و به نص قرآن همان
كسى است كه به رفيق زندانيش گفت: (ما
را نمى رسد كه چيزى را شريك خدا بگيريم )
قطعا ايشان را از اين عمل نهى مى كرد، و نمى گذاشت چنين كارى بكنند، ولى مى
بينيم نهى نكرده، پس مى فهميم سجده، عبادت او نبوده.
و قطعا جز اين منظورى نداشته اند كه يوسف را آيتى از آيات خدا دانسته و او را
قبله در سجده و عبادت خود گرفتند، همچنانكه ما خدا را عبادت مى كنيم و كعبه را
قبله خود مى گيريم و نماز و عبادت را بدان سو مى گذاريم، پس با كعبه، خدا
عبادت مى شود نه كعبه و معلوم است كه آيت خدا از آن نظر كه آيه و نشانه است
خودش اصلا نفسيت و استقلالى ندارد، پس اگر سجده شود جز صاحب نشانه يعنى خدا
عبادت نشده، و كلام در اين باره در چند جاى اين كتاب گذشت.
از اينجا بخوبى معلوم مى شود كه آنچه در توجيه اين آيه گفته اند صحيح نيست، از
قبيل اينكه: در آن روز تحيت مردم سجده بوده، آنچنان كه در اسلام سلام است، و
يا اينكه گفته اند: رسم آن روز در تعظيم بزرگان، سجده بوده و هنوز حكم حرمت و
نهى از سجده براى غير خدا نيامده بوده و اين حكم در اسلام آمد، و يا اينكه گفته
اند كه: سجده آن روز حالتى شبيه به ركوع بوده، همچنان كه در ميان عجمها رسم
است براى بزرگان به حالت ركوع درمى آيند.
|
قال يا ابت هذا تأويل روياى من قبل قد جعلها ربى حقا |
يوسف وقتى ديد پدر و مادر و برادرانش در برابرش به سجده افتادند بياد خوابى
افتاد كه در آن، يازده ستاره و خورشيد و ماه را ديده بود كه در برابرش سجده
كردند، و جريان روياى خود را به پدر گفت در حالى كه آن روز طفل صغيرى بود، وقتى
بياد آنروز افتاد آن خواب را تعبير به امروز كرد كه ايشان در برابرش به سجده
افتادند: و گفت: پدر جان اين تعبير خوابى بود كه من قبلا ديده بودم، خداوند
آن رويا را حقيقت قرار داد.
آنگاه شروع كرد بمنظور اداى شكر خدا او را حمد و ثنا كردن، و گفت:
(و قد احسن بى اذ اخرجنى من السجن
) احسان پروردگار خود را در اينكه
از زندان يعنى بلايى بزرگ نجاتش داد بياد آورد، آرى خداوند آن بلا را مبدّل به
نعمتى كرد كه هرگز احتمالش را نمى داد زيرا كسى احتمال نمى دهد كه زندان وسيله
رسيدن به عزّت و سلطنت شود.
فتوت و جوانمردى يوسف (ع) در حق برادرانش
يوسف در اين موقف كه برادران ايستاده اند اسمى از بلاى بزرگ به چاه
افتادن نياورد، آرى او نمى خواست، و فتوت و جوانمرديش به او اجازه نمى داد كه
برادران را شرمنده سازد، بلكه با بهترين عبارتى كه ممكن است تصوّر شود به
داستان برادران اشاره اى كرد، بدون اينكه مشتمل بر طعن و سرزنشى باشد و آن اين
بود كه گفت: (و جاء بكم من البدو
من بعد ان نزغ الشيطان بينى و بين اخوتى )
و (نزغ
) به معناى وارد شدن در كارى است به منظور بر هم زدن و فاسد كردن
آن.
و مقصودش از اين اشاره، اين بود كه پروردگار من بعد از آنكه شيطان در بين من و
برادرانم مداخله كرد و ميان ما را بهم زد به من احسان كرد، و شد آنچه كه نبايد
مى شد، و در آخر به جدائى من از شما منتهى گرديد، و پروردگارم مرا بسوى مصر سوق
داد و گواراترين زندگى ها و بلندترين عزّتها و سلطنت ها را روزيم فرمود، و
آنگاه دوباره ما را بهم نزديك كرد و همگى ما را از باديه و بيابان به شهر و
زندگى مدنى و مترقى منتقل نمود.
يوسف خواست بگويد: به دنبال مداخله شيطان در بين من و برادران گرفتاريها و
بلاهاى زيادى به سرم آمد (ولى من تنها فراق و جدايى از شما و سپس زندانى شدن را
اسم مى برم ) كه خداوند به من احسان نمود، و همه آن بلاها را يكى پس از ديگرى
برطرف ساخت.
يوسف (ع) خداوند را به جهت الطافش حمد و ثنا مى گويد
آرى بلاهاى من از حوادث عادى نبود، بلكه دردهايى بى درمان و معضلاتى
لاينحل بود، چيزى كه هست خداوند به لطف خود و نفوذ قدرتش در آنها نفوذ كرد، و
همه را وسيله زندگى و اسباب نعمت من قرار داد، بعد از آنكه يك يك آنها وسيله
هلاكت و بدبختى من بودند، و بخاطر همين سه بلايى كه شمرد دنبال كلامش گفت:
(ان ربى لطيف لما يشاء).
پس در حقيقت جمله مزبور تعليل بيرون شدن از زندان و آمدن پدر از باديه است، و
با اين جمله به عنايت و منتى كه خدا به او اختصاص داد اشاره كرد، و نيز آن
بلاهايى كه وى را احاطه كرده بود بلايى نبود كه گره آنها باز شدنى باشد، و يا
احتمالا از مجراى خود (كه هلاكت وى بود) منحرف گردد، ليكن خداوند از آنجايى كه
لطيف است هر چه را بخواهد انجام دهد در آن نفوذ مى كند،
در بلاهاى من نيز نفوذ كرد، و عوامل شدت (و هلاكت ) مرا به عوامل آسايش و راحتى
مبدّل نمود و اسباب ذلت و بردگى مرا وسايل عزّت و سلطنت كرد.
كلمه لطيف از اسماى خداى تعالى است، و اسمى است كه دلالت بر حضور و احاطه او
به باطن اشياء مى كند كه راهى براى حضور در آن و احاطه به آن نيست و اين لطافت
از فروع احاطه او، و احاطه اش از فروع نفوذ قدرت و علم است، همچنانكه فرمود:
(الا يعلم من خلق و هو اللطيف
الخبير).
و اصل معناى لطافت، خردى و نازكى و نفوذ است، مثلا وقتى گفته مى شود
(لطف الشى ء - با ضمه طاء - و يلطف
لطافه ) معنايش اين است كه فلان چيز
ريز و نازك است، به حدى كه در نازكترين سوراخ فرو رود، و آنگاه بطور كنايه در
معناى ارفاق و ملايمت استعمال مى شود، و اسم مصدر آن
(لطف
) مى آيد.
جمله (و هو العليم الحكيم
) تعليل همه مطالب قبل از جمله
(يا ابت هذا تأويل روياى من قبل قد
جعلها ربى حقا...) است.
يوسف (عليه السلام) كلام را با اين دو اسم، هم ختم كرد و هم تعليل، و كلام
خود را محاذى كلام پدرش قرار داد كه بعد از شنيدن روياى او گفته بود:
(و كذلك يجتبيك ربك... ان ربك عليم
حكيم )، و هيچ بعيد نيست بگوييم
(الف و لام
) در
(العليم ) و
(الحكيم
) الف و لام عهد باشد، و در نتيجه
تصديق قول پدر را افاده كند و معنايش اين باشد كه اين همان خدايى است كه تو در
روز نخست گفتى عليم و حكيم است.
حمد و ثنا و بر شمردن نعمتهاى خداوند در ادامه گفتار
يوسف (ع)
|
رب قد آتيتنى من الملك و علمتنى من تأويل الاحاديث... |
بعد از آنكه يوسف (عليه السلام) خداى را ثنا گفت و احسانهاى او را در نجاتش از
بلاها و دشواريها برشمرد، خواست تا نعمتهايى را هم كه خداوند بخصوص او ارزانى
داشته برشمارد در حالى كه پيداست آنچنان محبت الهى در دلش هيجان يافته كه بكلى
توجهش از غير خدا قطع شده، در نتيجه يكباره از خطاب و گفتگوى با پدر صرفنظر
كرده متوجه پروردگار خود شده و خداى عز اسمه را مخاطب قرار داده مى گويد:
(پروردگارا اين تو بودى كه از سلطنت، سهمى بسزا ارزانيم داشتى، و از
تأويل احاديث تعليمم دادى
).
و اينكه گفت: (فاطر السموات و
الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة )
در حقيقت اعراض از گفته قبلى، و ترقى دادن ثناى خداست، و يوسف (عليه السلام) در اين جمله خواسته است
بعد از ذكر پاره اى از مظاهر روشن و برجسته ولايت الهى، از قبيل رها ساختن از
زندان، آوردن خاندانش از دشت، دادن ملك و سلطنت، و تعليم تأويل احاديث، به
اصل ولايت الهى برگشته و اين معنا را خاطرنشان سازد كه: خداوند رب عالم است،
هم در كوچك و هم در بزرگ، و ولى است، هم در دنيا و هم در آخرت.
ولايت او يعنى قائم بودن او بر هر چيز، و بر ذات و صفات و افعال هر چيز، خود
ناشى است از اينكه او هر چيزى را ايجاد كرده و از نهان عدم به ظهور وجود آورده، پس او فاطر و آفريدگار آسمانها و زمين است، و بهمين جهت دلهاى اولياى او و
مخلصين از بندگانش از راه اين اسم، يعنى اسم فاطر (كه به معناى وجود لذاته
خدا، و ايجاد غير خود است ) متوجه او مى شوند.
همچنانكه قرآن كريم فرموده: (قالت
رسلهم افى اللّه شك فاطر السموات و الارض ).
و لذا يوسف هم كه يكى از فرستادگان و مخلصين او است در جايى كه سخن از ولايت او
به ميان مى آورد مى گويد: (فاطر
السموات و الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة )
يعنى من در تحت ولايت تامه تواءم بدون اينكه خودم در آفرينش خود دخالتى داشته
باشم و در ذات و صفات و افعالم استقلالى داشته يا براى خود مالك نفع و ضرر، و
يا مرگ و حيات، و يا نشورى باشم.
معناى اينكه يوسف (عليه السلام) از خدا مى خواهد:
(مرا مسلم بميران و به صالحان ملحق بساز)
(توفنى مسلما و الحقنى
بالصالحين ) - بعد از آنكه يوسف
(عليه السلام) در قبال رب العزه، مستغرق در مقام ذلت گرديد و به ولايت او در
دنيا و آخرت شهادت داد، اينك مانند يك برده و مملوك كه در تحت ولايت مالك خويش
است درخواست مى كند كه او را آنچنان قرار دهد كه ولايت او بر وى در دنيا و آخرت
مقتضى آنست، و آن اين است كه وى را تسليم در برابر خود كند، مادامى كه در دنيا
زنده است، و در آخرت در زمره صالحين قرارش دهد، زيرا كمال بنده مملوك آن است
كه نسبت به صاحب و ربش تسليم باشد، و مادامى كه زنده است در برابر آنچه وى از
او مى خواهد سر تسليم فرود آورد، و در اعمال اختياريه خود چيزى كه مايه كراهت و
نارضايتى او است از خود نشان ندهد و تا آنجا كه مى تواند و در اختيار اوست خود
را چنان كند كه براى قرب مولايش صالح، و براى مواهب بزرگ او لايق باشد، و
همين معنا باعث شد كه يوسف (عليه السلام) از پروردگارش بخواهد كه او را در
دنيا مسلم، و در آخرت در زمره صالحان قرار دهد، همچنانكه جد بزرگوارش ابراهيم
را به چنين مواهبى اختصاص داده بود،
و قرآن در باره اش مى فرمايد: (و
لقد اصطفيناه فى الدنيا و انه فى الاخرة لمن الصالحين اذ قال له ربه اسلم قال
اسلمت لرب العالمين ) و اين اسلامى
كه يوسف درخواست كرد بالاترين درجات اسلام، و عالى ترين مراتب آنست، و آن
عبارتست از تسليم محض بودن براى خداى سبحان به اينكه بنده براى خود و براى آثار
وجودى خود هيچ استقلالى نبيند و در نتيجه هيچ چيز - چه خودش و چه صفات و اعمالش
- او را از پروردگارش مشغول نسازد، و اين معنا وقتى به خدا نسبت داده شود (و
عرض شود كه خدايا تو مرا مسلم قرار ده ) معنايش اين است كه خداوند بنده اش را
خالص براى خود قرار دهد.
از آنچه گذشت معلوم شد كه معناى درخواست (مرا مسلم بميران ) اين است كه خدايا
اخلاص و اسلام مرا مادامى كه زنده ام برايم باقى بدار. و به عبارت ديگر اين است
كه تا زنده است مسلم زندگى كند، تا در نتيجه دم مرگ هم مسلم بميرد، و اين كنايه
است از اينكه خداوند او را تا دم مرگ بر اسلام پايدار بدارد، نه اينكه معنايش
اين باشد كه دم مرگ مسلم باشم، هر چند در زندگى مسلم نبودم، و نه اينكه درخواست
مرگ باشد و معنايش اين باشد خدايا الان كه داراى اسلامم مرا بميران.
بنابراين، فساد آن تفسيرى كه از عده اى از قدماى مفسرين نقل شده بخوبى روشن مى
شود، و آن تفسير اين است كه گفته اند: جمله (توفنى
مسلم) دعاى يوسف است كه از خداى
سبحان طلب مرگ كرده. و حتى بعضى از ايشان اضافه كرده اند كه احدى از انبياء
تمنا و درخواست مرگ نكرده مگر يوسف (عليه السلام).
|
ذلك من انباء الغيب نوحيه اليك و ما كنت لديهم اذ اجمعوا امرهم و هم
يمكرون |
كلمه (ذلك
) اشاره است به داستان يوسف (عليه
السلام)، و خطاب در آن خطاب به رسول خدا (صلى اللّه اعليه و آله و سلم ) است
و ضمير جمعى كه در (لديهم
) و غير آن است به برادران يوسف
برمى گردد، و كلمه (اجماع
) به معناى عزم و تصميم است.
جمله (و ما كنت لديهم...)،
حال است از ضمير خطاب در (اليك
)، و جمله
(نوحيه اليك و ما كنت...)،
بيان است براى جمله (ذلك من انباء
الغيب ) و معنايش اين است كه داستان
يوسف از اخبار غيب است،
آرى ما آنرا به تو وحى كرديم در حالى كه تو نزد برادران يوسف نبودى آن وقتى كه
عزم خود را جزم كردند و متفقا در صدد نقشه چينى عليه يوسف برآمدند.
بحث روايتى (رواياتى پيرامون ملاقات برادران با يوسف
(عليه السلام) در مصر و...
در تفسير عياشى از ابى بصير از ابى جعفر (عليه السلام) روايت كرده كه
در ضمن حديثى طولانى فرموده: يوسف به برادران گفت: امروز بر شما ملامتى نيست، خداوند شما را مى آمرزد، اين پيراهن مرا كه اشك ديدگانم آنرا پوشانيده ببريد
و بروى پدرم بيندازيد، كه اگر بوى مرا بشنود بينا مى گردد، آنگاه با تمامى
خاندان وى نزد من آئيد، يوسف در همان روز ايشان را به آنچه كه نيازمند بدان
بودند مجهز نموده روانه كرد.
وقتى كاروان از مصر دور شد، يعقوب بوى يوسف را شنيد و به آن عدّه از فرزندانى
كه نزدش بودند گفت: اگر ملامتم نكنيد من هر آينه بوى يوسف را مى شنوم.
آنگاه امام فرمود: از طرف ديگر فرزندانى كه از مصر مى آمدند، خيلى با شتاب مى
راندند تا پيراهن را زودتر برسانند، و از ديدن يوسف و مشاهده وضع او و سلطنتى
كه خدا به او داده بسيار خوشحال بودند، چون مى ديدند خود ايشان هم در سلطنت
برادر عزّتى پيدا مى كنند.
مسافتى كه ميان مصر و ديار يعقوب بود نه روز راه بود، وقتى بشير وارد شد،
پيراهن را به روى يعقوب انداخت، در دم ديدگان يعقوب روشن و بينا گشته از
كاروانيان پرسيد بنيامين چه شد؟ گفتند ما او را نزد برادرش سلامت و صالح
گذاشتيم و آمديم.
يعقوب در اين هنگام حمد و شكر خدا را به جاى آورده، سجده شكر نمود، هم چشمش
بينا شد و هم خميدگى پشتش راست گرديد، آنگاه دستور داد همين امروز با تمامى
خاندانش بسوى يوسف حركت كنند.
خود يعقوب و همسرش (ياميل ) كه خاله يوسف بود حركت كرده و تند مى راندند، تا پس
از نه روز وارد مصر شدند.
مؤلف: اين معنا كه همسر يعقوب كه با او وارد مصر شده مادر بنيامين و خاله
يوسف بوده نه مادر حقيقى او،
مطلبى است كه در عده اى از روايات آمده، ولى از ظاهر كتاب و بعضى از روايات
برمى آيد كه او مادر حقيقى يوسف بوده، و يوسف و بنيامين هر دو از يك مادر بوده
اند، البته ظهور اين روايات آنقدر هم قوى نيست كه بتواند آن روايات ديگر را دفع
كند.
و در مجمع البيان از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه در تفسير آيه
(و لما فصلت العير قال ابوهم انى
لاجد ريح يوسف لو لا ان تفندون )
فرموده: يعقوب بوى يوسف را هماندم شنيد كه كاروان از مصر بيرون شد، و فاصله
كاروان تا فلسطين كه محل سكونت يعقوب بود، ده شب راه بود.
پيراهن يوسف از بهشت نازل شده بود
مؤلف: در برخى از روايات كه از طرق عامه و خاصه نقل شده چنين آمده كه
پيراهنى كه يوسف نزد يعقوب (عليهم السلام ) فرستاد، پيراهنى بود كه از بهشت
نازل شده بود، پيراهنى بود كه جبرئيل براى ابراهيم در آن موقع كه مى خواستند در
آتش بيفكنند آورد و با پوشيدن آن، آتش برايش خنك و بى آزار شد، ابراهيم آنرا
به اسحاق و اسحاق به يعقوب سپرد، يعقوب نيز آنرا بصورت تميمه (بازوبند) درآورده
و وقتى يوسف به دنيا آمد به گردن او انداخت و آن همچنان در گردن يوسف بود تا
آنكه در چنين روزى آنرا از تميمه بيرون آورد تا نزد پدر بفرستد بوى بهشت از آن
منتشر شد، و همين بوى بهشت بود كه به مشام يعقوب رسيد. و اينگونه اخبار مطالبى
دارد كه ما نمى توانيم آنها را تصحيح كنيم، علاوه بر اين، سند معتبرى هم
ندارند.
نظير اين روايات، روايات ديگرى از شيعه و سنى است كه در آنها آمده: يعقوب
نامه اى به عزيز مصر نوشت با اين تصوّر كه او مردى از آل فرعون است، و از وى
درخواست كرد بنيامين را كه دستگير كرده آزاد كند، و در آن نامه نوشت او فرزند
اسحاق ذبيح اللّه است كه خداوند به جدش ابراهيم دستور داده بود او را قربانى
كند، و سپس در حين انجام ذبح، خداوند عوض عظيمى بجاى او فرستاد، و ما در جلد
دهم اين كتاب گفتيم كه: ذبيح، اسماعيل بوده نه اسحاق.
و در تفسير عياشى از (نشيط بن ناصح
بجلى ) روايت كرده كه گفت خدمت حضرت
صادق عرض كردم: آيا برادران يوسف پيامبر بودند؟ فرمود: پيامبر كه نبودند هيچ،
حتى از نيكان هم نبودند از مردم با تقوى هم نبودند، چگونه با تقوى بوده اند و
حال آنكه به پدر خود گفتند: (انك
لفى ضلالك القديم )؟!
مؤلف: و در روايتى كه از طرق اهل سنت نقل شده، و همچنين در بعضى از روايات
ضعيف شيعيان آمده، كه: فرزندان يعقوب پيامبر بودند، اما اين روايات، هم از
راه كتاب مردود است و هم از راه سنت و هم از راه عقل، زيرا اين هر سه، انبياء
را معصوم مى دانند، (و كسانى كه چنين اعمال زشتى از خود نشان دادند نمى توانند
انبياء باشند).
و اگر از ظاهر بعضى آيات برمى آيد كه اسباط، انبياء بوده اند مانند آيه
(و اوحينا الى ابراهيم و اسمعيل و
اسحق و يعقوب و الاسباط) ظهورش
آنچنان نيست كه نتوان از آن چشم پوشيد، زيرا صريح در اين معنا نيست كه مراد از
اسباط، همان برادران يوسفند، زيرا اسباط، بر همه دودمان يعقوب و تيره هاى بنى
اسرائيل اطلاق مى شود، همچنانكه در قرآن آمده:
(و قطعناهم اثنتى عشره اسباطا امم).
چند روايت در مورد علت تاءخير در تسويف يعقوب (عليه
السلام) در دعا براى آمرزش فرزندان (سوف استغفر لكم ربّى)
و در (فقيه
) به سند خود از محمد بن مسلم از
امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل گفتار يعقوب به فرزندانش، كه
فرمود: (سوف استغفر لكم ربى
) فرموده: استغفار را تاءخير
انداخت تا شب جمعه فرا رسد.
مؤلف: در اين معنى روايات ديگرى نيز هست.
و در الدّرالمنثور است كه ابن جرير و ابى الشيخ، از ابن عباس از رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده اند كه فرمود: اينكه برادرم يعقوب به
فرزندان خود گفت: بزودى برايتان از پروردگارم طلب مغفرت مى كنم منظورش اين بود
كه شب جمعه فرا رسد.
و در كافى به سند خود از فضل بن ابى قره از امام صادق (عليه السلام) روايت
كرده كه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرموده: بهترين وقتى
كه مى توانيد در آن وقت دعا كنيد و از خدا حاجت بطلبيد وقت سحر است، آنگاه اين
آيه را تلاوت فرمود كه: يعقوب به فرزندان خود گفت:
(سوف استغفر لكم ربى
) و منظورش اين بود كه در وقت سحر
طلب مغفرت كند.
مؤلف: در اين معنى روايات ديگرى نيز هست از جمله الدّرالمنثور از ابى الشيخ و
ابن مردويه از ابن عباس از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده
كه شخصى از آن جناب پرسيد چرا يعقوب استغفار راانداخت ؟ فرمود: تاءخير انداخت
تا هنگام سحر فرا برسد، چون دعاى سحر مستجاب است.
در سابق هم در بيان آيات، كلامى در وجه تاءخير گذشت (كه تاءخير انداخت تا با
ديدن يوسف و عزّت او دلش بكلى از چركينى نسبت به فرزندان پاك شود آن وقت دعا
كند) و اگر يوسف (عليه السلام) با خوشى به برادران رو كرد و خود را معرفى
نمود، و ايشان او را به جوانمردى و بزرگوارى شناختند و او كمترين حرف و طعنه اى
كه مايه شرمندگى ايشان باشد نزد، و لازمه اين رفتار اين بود كه بلافاصله جهت
ايشان استغفار كند همچنانكه كرد دليل نمى شود بر اينكه يعقوب (عليه السلام)
طلب مغفرت را تاخير نيندازد، چون موقعيت يعقوب غير موقعيت يوسف بود، موقعيت
يوسف مقتضى بر فوريت استغفار و تسريع در آن بود زيرا در مقام اظهار تمام فتوت و
جوانمردى بود اما چنين مقتضى در مورد يعقوب نبود.
رواياتى درباره سجده يعقوب (عليه السلام) و فرزندانش
در برابر يوسف (عليه السلام)
و در تفسير قمى از محمد بن عيسى روايت كرده كه گفت: يحيى بن اكثم از
موسى (مبرقع ) بن محمد بن على بن موسى مسائلى پرسيد، آنگاه آن مسائل را بر ابى
الحسن هادى (عليه السلام) عرضه داشت، از آن جمله يكى اين بود كه پرسيد
خداوند مى فرمايد: (و رفع ابويه على
العرش و خروا له سجد) مگر صحيح است
كه يعقوب و فرزندانش براى يوسف سجده كنند با اينكه ايشان پيامبر بودند؟ ابو
الحسن امام هادى (عليه السلام) در جواب فرمود: اما سجده كردن يعقوب و پسرانش
براى يوسف عيب ندارد، چون سجده براى يوسف نبوده، بلكه اين عمل يعقوب و
فرزندانش طاعتى بوده براى خدا و تحيتى بوده براى يوسف، همچنانكه سجده ملائكه در
برابر آدم سجده بر آدم نبود بلكه طاعت خدا بود و تحيت براى آدم.
يعقوب و فرزندانش كه يكى از ايشان خود يوسف بود همه به عنوان شكر، خدا را سجده
كردند براى اينكه خدا جمعشان را جمع كرد، مگر نمى بينى كه خود او در اين موقع
مى گويد: (رب قد آتيتنى من الملك و
علمتنى من تأويل الاحاديث فاطر السموات و الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة
توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين...)
مؤلف: در سابق، آنجا كه آيات را تفسير مى كرديم مقدارى درباره سجده پدر و
برادران يوسف براى يوسف بحث كرديم، ظاهر اين حديث هم مى رساند كه خود يوسف هم
با ايشان سجده كرده است، و حديث استدلال كرده به گفتار يوسف كه گفت:
پروردگارا تو بودى كه ملكم ارزانى داشتى...)
و ليكن در اينكه اين گفتار چگونه دلالت دارد بر سجده كردن خود يوسف ابهام هست و
وجهش براى ما روشن نيست.
اين روايت را عياشى نيز در تفسير خود از (محمد
بن سعيد ازدى ) رفيق موسى بن محمد
بن رضا (عليه السلام) نقل كرده كه به برادر خود گفت: يحيى بن اكثم به من
نامه نوشته و از مسائلى سؤ ال كرده، اينك به من بگوييد ببينم معناى آيه
(و رفع ابويه على العرش و خروا له
سجد) چيست ؟ آيا راستى يعقوب و
فرزندانش براى يوسف سجده كردند؟
مى گويد: وقتى اين مسائل را از برادرم پرسيدم در جواب گفت: سجده يعقوب و
فرزندانش براى يوسف، از باب اداى شكر خدا بود كه جمعشان را جمع كرد، مگر نمى
بينى خود او در مقام اداى شكر در چنين موقعى گفته:
(رب قد آتيتنى من الملك و علمتنى من
تأويل الاحاديث...).
و اين روايتى كه عياشى آورده با لفظ آيه موافق تر است، و از نظر اشكال هم سالم
تر از آن روايتى است كه قمى آورده.
و نيز در تفسير عياشى از ابن ابى عمير از بعضى از راويان شيعه از امام صادق
(عليه السلام) روايت شده كه در ذيل آيه (و
رفع ابويه على العرش ) فرمود:
(عرش
) به معنى تخت است، و در معناى جمله
(و خروا له سجد) فرموده: اين سجود
ايشان عبادت خدا بوده.
و نيز در همان كتاب از ابى بصير از ابى جعفر (عليه السلام) روايت كرده كه در
حديثى فرمود: يعقوب و فرزندانش نه روز راه پيمودند تا به مصر رسيدند، و چون به
مصر رسيدند و بر يوسف وارد شدند، يوسف با پدرش معانقه كرد و او را بوسيد و گريه
كرد، و خاله اش را بر بالاى تخت سلطنتى نشانيد، آنگاه به اتاق شخصى خود رفت و
عطر و سرمه استعمال كرد و لباس رسمى سلطنت پوشيده نزد ايشان بازگشت، - و در
نسخه اى آمده كه سپس بر ايشان درآمد - پس وقتى او را با چنين جلال و
شوكتى
ديدند همگى به احترام او و شكر خدا به سجده افتادند، اينجا بود كه يوسف گفت:
(يا ابت هذا تأويل روياى من قبل... بينى و بين اخوتى
).
آنگاه امام فرمود: يوسف در اين مدت بيست سال، هرگز عطر و سرمه و بوى خوش
استعمال نكرده بود، و هرگز نخنديده و با زنان نياميخته بود، تا آنكه خدا جمع
يعقوب را جمع نموده و او را به پدر و برادرانش رسانيد.
رواياتى در مورد حليت نعمتهاى دنيوى و جواز بهره
بردارى از آنها
و در كافى به سند خود از عباس بن هلال الشامى، غلام ابى الحسن (عليه
السلام) از آن جناب روايت كرد كه گفت: خدمت آقايم عرض كردم: فدايت شوم،
مردم چقدر دوست مى دارند كسى را كه غذاى ناگوار بخورد و لباس خشن بپوشد و در
برابر خدا خشوع كند، فرمود: مگر نمى دانى كه يوسف پيغمبر، كه فرزند پيغمبر بود
همواره قباهاى حرير، آنهم زربافت مى پوشيد، و در مجالس آل فرعون مى نشست و حكم
مى كرد، و مردم هم به لباس او ايراد نمى گرفتند، چون مردم محتاج لباس او
نبودند، مردم از او عدالت مى خواستند.
آرى مردم نيازمند پيشوايى هستند كه وقتى سخنى مى گويد راست بگويد، و وقتى حكمى
مى كند عدالت را رعايت نمايد، زيرا خداوند نه طعام حلالى را حرام كرده و نه
شراب حلالى را (حرام كرده )، او حرام را حرام و ممنوع كرده، چه كم و چه زياد،
حتى خودش فرموده (قل من حرم زينه
اللّه التى اخرج لعباده و الطيبات من الرزق ).
و در تفسير عياشى از محمدبن مسلم نقل كرده كه گفت: خدمت امام ابى جعفر (عليه
السلام) عرض كردم: يعقوب بعد از آنكه خداوند جمعش را جمع كرد و تعبير خواب
يوسف را نشانش داد چند سال در مصر با يوسف زندگى كرد؟ فرمود: دو سال، پرسيدم
در اين دو سال حجت خدا در روى زمين كى بود، يعقوب، يا يوسف ؟ فرمود حجت خدا
يعقوب بود، پادشاه يوسف، بعد از آنكه يعقوب از دنيا رفت يوسف استخوانهاى يعقوب
را در تابوتى گذاشت و به سرزمين شام برده در بيت المقدس به خاك سپرد، و از آن
پس يوسف بن يعقوب حجت خدا گرديد.
مؤلف: روايات در داستان يوسف بسيار زياد است، و ما از آنها به آن مقدارى
اكتفا كرديم كه به آيات كريمه قرآن مساس و ارتباط داشت و ما بقى را متعرض نشديم، چون علاوه بر اينكه ارتباط زيادى با آيات نداشت بيشتر آنها يا سندش ضعيف بود
و يا متنش دچار تشويش و اضطراب بود.
مثلا از جمله رواياتى كه گفتم ارتباطى با بحث تفسير ما ندارد اين مطلب است كه
در بعضى از آنها آمده كه: خداى سبحان نبوت را در دودمان يعقوب در پشت
(لاوى
) قرار داد، و لاوى همان كسى بود كه مانع بقيه برادران از كشتن
يوسف شد، و گفت (لا تقتلوا يوسف و
القوه فى غيابت الجب...)، و همان
او بود كه در وقتى كه يوسف برادرش را به اتهام سرقت بازداشت نمود.
به برادران گفت: (من از جاى خود
تكان نمى خورم و از سرزمين مصر بيرون نمى روم تا آنكه پدرم اجازه دهد و يا
خدايم حكم كند، كه او خير الحاكمين است ).
خداوند (هم) به شكرانه اين دو عملش نبوت را در دودمان وى قرار داد.
و نيز از جمله مطالبى كه در برخى از آن روايات آمده اين است كه يوسف (عليه
السلام) با همسر عزيز ازدواج كرد، و اين همسر عزيز همان زليخا بود كه سالها
عاشق يوسف شده و آن جريان ها را پيش آورد، بعد از آنكه عزيز در خلال سالهاى
قحطى از دنيا رفت يوسف او را به همسرى خود گرفت. و اگر اين حديث صحيح باشد بعيد
نيست كه خداوند به شكرانه اين كه او (زليخ) در نهايت گفتار يوسف را تصديق كرده
بر عليه خود گواهى داده و گفت: (الان
حصحص الحق انا راودته عن نفسه و انه لمن الصادقين
) او را به وصال يوسف رسانده باشد.
