سیاره «زهره» پس از 122 سال از مقابل خورشید عبور می‌كند

امروز ‌١٩خرداد ماه ‌١٣٨٣، برابر با ‌٨ ژوئن ‌٢٠٠٤ میلادی پس از افزون بر یك قرن انتظار، زمینیان امكان یافتند عبور باشكوه قرص تاریك سیاره زهره را از مقابل قرص درخشان خورشید مشاهده كنند.

این پدیده كه در واقع نوعی خورشید گرفتگی جزئی است، از پشت تلسكوپهای مخصوص، به صورت عبور یك نقطه تیره رنگ بر روی سطح خورشید در مدت چند ساعت قابل رویت است. ایران یكی از بهترین مناطق جهان برای رصد این پدیده شناخته می‌شود.
ساكنان آسیای شرقی و استرالیا، تنها مراحل آغازین و ساكنان غرب اروپا و آمریكای شرقی تنها مراحل پایانی گذر را شاهد خواهند بود و بسیاری از ساكنان نیمكره غربی زمین گذر را از دست می‌دهند. اما تمام گذر در خاورمیانه و ایران دیده می‌شود.
این پدیده نادر نجومی، حدود ساعت ‌‌٩و ‌٤٨ دقیقه - به وقت تهران- آغاز شده و تا حدود ساعت ‌١٥ و ‌٥١ دقیقه ادامه دارد. با توجه به اهمیت ویژه این پدیده نادر نجومی، مراكز و گروههای نجومی مختلف كشور از ماه‌ها قبل همایشها و برنامه‌های رصدی عمومی و تخصصی مختلفی را تدارك دیده‌اند كه برخی از آنها با حضور منجمان حرفه‌ای و آماتور خارجی كه به دلیل شرایط نجومی و جوی مناسب ایران برای رصد این پدیده به ایران سفر كرده‌اند، برگزار می‌شود.
پوریا ناظمی، پژوهشگر نجوم و عضو شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، درباره این پدیده و مراحل مختلف آن اظهار داشت:
در هنگام پدیده گذر، سیاره زهره به صورت لكه‌ای گرد و كاملا تیره سیاه با چشم غیر مسلح هم دیده می‌شود و به دلیل همین ویژگی‌ها، به سادگی از لكه‌های خورشیدی قابل تشخیص است.
وی خاطرنشان كرد: با اینكه گذر زهره چند ساعت طول می‌كشد، اما در این بین، چهار لحظه اهمیت ویژه‌ای دارند؛ نخست، لحظه‌ای كه قرص سیاره از بیرون با خورشید مماس می‌شود و به «تماس اول» موسوم است. از این زمان گذر آغاز می‌شود. حدود بیست دقیقه بعد كه قرص سیاره از درون با خورشید مماس می شود، «تماس دوم» نامیده می شود و بعد از آن طی چند ساعت سیاره از مقابل خورشید حركت می‌كند تا زمانی كه به لبه دیگر خورشید می‌رسد (تماس سوم) و سرانجام سیاره با خورشید از بیرون مماس می‌شود (تماس چهارم) و گذر به پایان می‌رسد.
ناظمی افزود: تماس اول در ساعت ‌٩و ‌٤٨ دقیقه و ‌٢٧ ثانیه، تماس دوم،‌١٠ و ‌٧ دقیقه و ‌٤٥ ثانیه، تماس سوم، ‌١٥ و ‌‌٣٢ دقیقه و ‌٤٤ ثانیه و تماس چهارم، ساعت ‌١٥ و‌٥١ دقیقه و ‌٥٦ ثانیه به وقت تهران رخ می‌دهد.در ساعت ‌١٢ و ‌٥٠ دقیقه نیز زهره به كمترین فاصله با مركز قرص خورشید می‌رسد كه از لحاظ محاسبات نجومی، این زمان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
عضو تحریریه ماهنامه «نجوم» خاطرنشان كرد: زهره به هنگام گذر در نزدیكترین فاصله از زمین است كه در این گذر به ‌٤٣ میلیون كیلومتر می‌رسد (‌٢٨٨/٠ واحد نجومی). در این هنگام قرص زهره كه نیمه تاریك آن رو به ماست به بزرگترین اندازه ظاهری رسیده است كه در این گذر ‌٥٨ ثانیه قوس است (‌٠١٦/٠ درجه). بدین ترتیب قرص زهره حدود یك سی‌و‌دوم قطر قرص خورشید است كه دقیقا در حد توان تفكیك چشم غیر مسلح انسان می‌باشد.
ناظمی افزود: برای آنكه امتحان كنید كه گذر را می‌توانید با چشم غیر مسلح ببنید، آزمایش ساده‌ای را انجام دهید؛ بدین ترتیب كه خالی سیاه به قطر ‌٢ میلی متر را روی یك كاغذ سفید بكشید و زیر نور مناسب، آنرا در فاصله ‌‌٧ متری از چشمانتان بگذارید.
وی یكی از پدیده‌های قابل توجه‌ای را كه در هنگام گذر زهره مشاهده می‌شود، پدیده «قطره سیاه» عنوان كرد و
گفت:‌سیاره زهره لحظاتی قبل از تماس سوم به صورت جسمی كشیده و قطره‌ای شكل دیده می‌شود. در سال‌های گذشته، طی رصد گذرهای عطارد و زهره، اثر قطره سیاه مشكل بزرگی برای اخترشناسانی بوده كه می‌خواستند زمان تماس‌ها را به دقت ثبت كنند و از طرف دیگر یافتن علت ایجاد این پدیده نیز موضوع جالبی برای اخترشناسان است.
ناظمی خاطر نشان كرد: درباره علت بروز این پدیده نظرات زیادی مطرح شده كه براساس آنها، آشفتگی لایه‌های جوی زمین، ابیراهی نور در ابزار رصدی، خطای دید و آستیگماتیسم چشم، همه با هم تغییر شكل زهره بر اثر پراش نور را تشدید می‌كنند و هنگام تماس‌های داخلی، زهره به جای كره به شكل یك تخم مرغ دیده می‌شود.
وی افزود: یكی دیگر از پدیده‌های جالب و دیدنی كه همراه با گذر زهره قابل مشاهده است، شكل گیری حلقه‌ای بسیار درخشان به دور زهره بین تماس‌های اول و دوم و سوم و چهارم است. این پدیده نیز كه اخترشناسان منشا آنرا عبور نور خورشید از جو بسیار غلیظ سیاره زهره می‌دانند، از نظر منجمان جذاب و با اهمیت است.
عضو شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در ادامه با اشاره به اینكه به دلیل شرایط خاص نجومی پدیده گذر، این پدیده، طی سده‌های اخیر به صورت زوجهایی با فاصله هشت سال از هم رخ داده‌اند كه فاصله هر زوج گذر با بعدی ‌١٠٥ تا ‌١٢٢ سال بوده است، خاطرنشان كرد: آخرین گذر زهره در سال ‌١٨٨٢ میلادی رخ داده و امروز پس از ‌١٢٢ سال شاهد این پدیده خواهیم بود. گذر بعدی زهره در روز ‌‌١٧ خردادماه ‌١٣٩١ خواهد بود كه بهترین نقطه رصدی آن در اقیانوس آرام است و تنها مراحل پایانی آن، پس از طلوع خورشید در ایران قابل مشاهده خواهد بود.
پس از آن در آذرماه سال ‌١٤٩١ و ‌١٥٠٤ شمسی نیز این پدیده رخ خواهد داد كه این گذرها نیز به طور كامل در ایران قابل مشاهده نخواهند بود.بدین ترتیب، به گفته این پژوهشگر نجوم، شرایط مناسبی كه امروز برای رصد گذر زهره وجود دارد تا حدود ‌٢٣٠سال دیگر تكرار نخواهد شد.