(كل
شى ء هالك الا وجهه ) - كلمه
(شى ء)
از نظر مصداق با كلمه (موجود)
مساوى است، (هر چيزى كه موجود باشد چيز هم هست، و هر چه كه چيز باشد موجود
نيز هست )، در نتيجه بر تمامى موجودات اطلاق مى شود حتى بر خداى تعالى، همچنان
كه در آيه (قل اى شى ء اكبر شهاده
قل الله ) مى بينيم كلمه
(شى ء)
بر خدا اطلاق شده، و كلمه (هلاك
) به معناى بطلان و معدوم شدن است.
دو كلمه (وجه
) و
(جهت ) به يك معنا
است، مانند كلمه (وعد)
و (عده
)، و وجه هر چيزى در عرف عام به معناى آن ناحيه اى از آن است كه
با آن با غير روبرو مى شود و ارتباطى با آن دارد، همچنان كه وجه هر جسمى سطح
بيرون آن است، و وجه انسان نيم پيشين سر و صورتش مى باشد، يعنى آن طرفى كه با
آن با مردم روبرو مى شود، و وجه خدا چيزى است كه با آن براى خلقش نمودار است،
كه خلقش هم با آن متوجه درگاه او مى شوند، و اين همان صفات كريمه او از حيات و
علم و قدرت و سمع و بصر است و نيز هر صفتى از صفات فعل مانند صفت خلقت و رزق و
احياء و اماته و مغفرت و رحمت و همچنين آيات داله بر خدا بدان جهت كه آيتند،
وجه خدا مى باشند.
بنابراين هر موجودى كه تصور شود فى نفسه هالك و باطل است، و حقيقتى جز آنچه كه
از ناحيه خداى تعالى به آن افاضه شود ندارد، و آنچه كه منسوب به خداى تعالى
نباشد از حقيقت به طور كلى خالى است، و جز موهومى كه وهم متوهم آن را تراشيده
نيست، و يا سرابى است كه خيال آن را به صورت حقيقت جلوه داده، مانند اصنام و
بتها كه از حقيقت جز اين مقدار كه سنگ و يا چوب و يا فلز است ندارند، و اما
اينكه رب و يا معبود باشند و نفع و ضرر يا اثر ديگرى داشته باشند حقيقت ندارد،
و بيش از نامهايى كه از ناحيه پرستندگان آنها صورت گرفته چيز ديگرى نيستند.
و نيز مانند انسان كه از حقيقت جز اين مقدار بهره ندارد، كه موجودى است كه
آفرينش خدا روحى و جسمى در او به كار برده، و او خودش صفات كمالى براى خود كسب
كرده، اينها كه حقيقت انسان را تشكيل مى دهند همه صنع خدا و منسوب به اويند، و
اما زايد بر اينها آنچه را كه عقل اجتماعى بر آن اضافه مى كند، همه موهوماتند
كه ناچارى و اضطرار باعث شده آنها را معتبر بشمارد، مانند اينكه فلان انسان
نيرومند، و آن يكى سلطان، و آن ديگرى رئيس، و آن چهارمى محترم، و آن پنجمى
ثروتمند، و آن ششمى عزيز، و آن يكى صاحب اولاد، و ديگرى بازو و حمايت كننده
دارد، همه اينها جز سرابى هالك و آرمانى كاذب، چيز ديگرى نيستند، و بر همين
منوال هر موجود ديگرى را كه تحت تجزيه عقل بياوريم عبارت است از يك يا چند
حقيقت و چند خرافه و موهوم.
پس، از حقيقت آن مقدارى در دست ما و نزد ما است كه خدا به فضل خود افاضه اش
كرده باشد، و آن افاضه آيات اوست، كه بر صفات كريمه او از رحمت و رزق و فضل و
احسان و صفات ديگرش دلالت مى كند.
پس حقيقتى كه در واقع ثابت است، و هرگز هلاكت و بطلان ندارد، عبارت است از
صفات كريمه خدا، و آيات داله بر صفاتش، كه همه آنها با ثبوت ذات مقدسش ثابتند.
اين در صورتى است كه مراد از كلمه (هالك
) در آيه شريفه هالك فعلى باشد كه
در اين صورت حاصل تعليل كلمه اخلاص به عبارت (كل
شى ء هالك الا وجهه ) اين مى شود كه
: هيچ اله - معبود به حق - جز خدا نيست، براى اينكه معبود وقتى معبود به حق
است، كه خودش حقيقتى داشته باشد، و مشتمل بر واقعيتى غير هالك باشد، حقيقت و
واقعيتى كه بطلان در او راه نيابد، و نيز تدبيرى در عالم داشته باشد، آنهم
تدبيرى حقيقى و واقعى نه موهوم و خيالى، و وقتى معبود عبارت از چنين موجودى
باشد، غير از خداى تعالى هيچ معبودى نخواهد بود، چون غير از او هر چه باشد، فى
نفسه هالك و باطل است، مگر آن چيز كه وجه خدا و منسوب به اوست، پس در
عالم
هستى غير از خداى سبحان هيچ معبودى نيست.
بت پرستان هر چند كه وجود بت را هم منسوب به خداى تعالى مى دانند، و معترفند كه
وجود آن از ناحيه خدا و وجه اوست، الا اينكه آنها را مستقل در تدبير دانسته و
تدبير آنها را منسوب به خدا و احكام آنها را احكام خدا نمى دانستند، و به همين
جهت آنها را مى پرستيدند، و خدا را نمى پرستيدند، و حال آن كه هيچ موجودى در
هيچ اثرى مستقل نيست، پس در عالم هستى هيچ موجودى به غير از خداى سبحان مستحق
پرستش نيست.
بيان وجه ديگرى در تغيير
(كل شىء هالك الا وجهه)
در اينجا (وجه
) ديگرى در تفسير آيه هست كه دقيق
تراز وجه سابق است، بنابراين كه مراد از وجه ذات هر چيزى باشد، همچنان كه بعضى
آن را هم از معانى وجه، شمرده اند، و مثال زده اند به وجه النهار، و وجه
الطريق، يعنى خود روز، و خود راه، و ما فعلا كار به صحت و سقم اين معنا
نداريم. و بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن ذات شريف است، و مثال زده اند به
وجوه مردم، يعنى افراد برجسته و شريف، كه البته اين معنا براى كلمه
(وجه
) از باب مجاز مرسل و يا استعاره است.
به هر حال، بنا بر هر دو فرض، مراد از آيه شريفه اين است كه : غير از خداى
تعالى هر موجودى كه تصور شود ممكن است، و ممكن هر چند كه به ايجاد خداى تعالى
وجود يافته باشد، از نظر ذات خودش معدوم و هالك است، تنها موجودى كه فى حد
نفسه راهى براى بطلان و هلاكت در او نيست ذات خداوند است كه واجب بالذات است.
آن وقت حاصل تعليل كلمه اخلاص به جمله (كل
شى ء هالك الا وجهه ) اين مى شود كه
: اگر گفتيم هيچ معبودى جز خدا نيست، بدين علت است كه اله و معبود به حق بايد
كسى باشد كه چيزى از تدبير عالم در دست داشته باشد، و تدبير هيچ وقت از خلقت و
ايجاد جدايى پذير نيست، چون معنا ندارد كه حوادث عالم را كسى به وجود آورد، و
تدبير آن حوادث به دست كس ديگرى باشد. و ما مكرر در اين كتاب اين معنا را روشن
ساختيم، و چون خود مشركين هم اعتراف دارند كه خالق و ايجاد كننده عالم بايد
واجب الوجود باشد، و نيز واجب الوجودى به غير از خدا نيست، پس معبودى هم به جز
او نخواهد بود.
و اينكه مشركين مى گويند: خدا اجل از آن است كه عقل يا وهم آدمى بدو احاطه
يابد، پس ممكن نيست توجه عبادتى به او داشت، و ناگزير بايد در عبادت متوجه
بعضى از مقربين درگاه او نظير ملائكه كرام، و امثال ايشان شد، تا شفيع ما در
درگاه او باشند سخن باطلى است، چون توجه عبادى احتياج به احاطه علمى ندارد،
بلكه همين مقدار كافى است كه او را به وجهى بشناسيم، كه آن هم در هر كس به
قدر معرفتش حاصل است.
و اما بنابراين كه مقصود از هالك چيزى باشد كه هلاك و فنا در پى دارد، و بنا بر
قول بعضى كه مى گويند: اسم فاعل ظاهر در آينده است، پس ظاهر آيه اين است كه :
هر موجودى كه تصور شود بعد از وجودش هلاكت و بطلان در پى دارد مگر وجه خدا.
اين نيز وجه صحيحى است، براى اينكه در پى داشتن هلاكت به اختلاف موجودات مختلف
مى شود، آن موجودات كه زمانى هستند، بعداز سرآمد زمان وجودشان هالك و باطل مى
شوند، و آنهايى كه زمانى نيستند، وجودشان در احاطه فنا قرار دارد، و فنا از هر
طرف احاطه شان كرده است.
و هلاكت اشياء بنابراين عبارت است از بطلان وجود ابتدايى آنها، به طورى كه دنيا
و نشاءه اول از وجود آنها خالى شود، و همه به نشاه آخرت منتقل گشته و به سوى
خدا بازگشت كنند، و نزد او قرار گيرند، و اما بطلان مطلق، بعد از آنكه هست
شدند، صحيح نيست، براى اينكه صريح قرآن آن را نفى كرده، و آيات آن پيوسته مى
فرمايد: بازگشت همه موجودات به سوى خداست، و خدا منتهى، و رجعت به سوى اوست
(و هو الذى يبدء الخلق ثم يعيده -
اوست كه خلق را آغاز كرد، و دوباره آن را برمى گرداند).
پس حاصل معناى آيه بر اساس چند معنايى كه گذشت بدين قرار است، - اگر مراد از
(وجه
) صفات كريمه خدا باشد -، كه : هر چيزى به زودى جا خالى كرده و
به درگاه خدا مى رود، مگر صفات كريمه خدا كه منشاء فيض او هستند، و بدون وقفه و
تا بى نهايت مشغول افاضه فيضند، و معبود هم بايد اين چنين باشد، و بطلان در ذات
او، و انقطاع در صفات فياضه او راه نداشته باشد، و غير از خدا هيچ موجودى اين
طور نيست، پس هيچ معبودى جز او نيست.
و اگر مراد از (وجه
) ذات مقدس باشد، حاصل معنا اين مى
شود كه : هر موجودى فنا در پى دارد، و با رجوع به سوى خدا هلاك مى شود، مگر ذات
حق و ثابت او كه بطلان و هلاكت در او راه ندارد، بنابراين وجه، صفات، صقع ذات
ملاحظه مى شود، - و معبود هم بايد كسى باشد كه فنا در او راه نداشته باشد، و
غير از خدا كسى به اين صفت نيست پس جز او هم معبودى نيست.
جواب به يك شبه و اشاره به اينكه
مقصود از هلاكت نابودى نيست
و با آنچه در معناى آيه گفته شد جواب اعتراضى كه به عموميت آيه شده روشن
مى شود، چون اعتراض كرده اند كه اگر آيه به عموميتش مراد باشد، بايد بهشت و
دوزخ و عرش هم فناپذير باشند، با اينكه مى دانيم بهشت و دوزخ بعد از موجود شدن
ديگر معدوم نمى شوند، و تا بى نهايت موجود هستند، و همچنين عرش نيز همينطور است
چون در بعضى روايات آمده كه عرش سقف بهشت است.
حاصل جواب اين است كه گفتيم منظور از هلاكت، نابودى نيست، بلكه نابود شدن در
دنيا، و انتقال به نشاه ديگر، و رجوع به خداست، و اين انتقال از دنيا به آخرت، و عود بعد از وجود اول، در موجوداتى تصور دارد كه دنيايى باشند، و اما
موجودات آخرتى چون بهشت و دوزخ و عرش هلاكت به اين معنا را ندارند، چون از جايى
به جايى منتقل نمى شوند.
همچنان كه خداى تعالى درباره آنها فرموده : (ما
عندكم ينفد و ما عند الله باق ) و
نيز فرموده : (و ما عند الله خير
للابرار) و نيز فرموده :
(سيصيب الذين اجرموا صغار عند الله
) و نظير اين آيه درباره خزائن رحمت
خدا آمده كه فرموده : (و ان من شى ء
الا عندنا خزائنه )، و همچنين
درباره لوح محفوظ فرموده : (و عندنا
كتاب حفيظ).
و اما عرش كه به عنوان مثال ذكر كرده اند ما درباره آن در تفسير آيه
(ان ربكم الله
) شرحى گذرانديم، كه بايد بدانجا
مراجعه شود.
ممكن هم هست بگوييم مراد از كلمه (وجه
) جهتى باشد كه منسوب به خدا است،
و آن ناحيه اى است كه خدا از آن ناحيه منظور مى شود، و با آن به سويش توجه مى
كنند، مويد اين احتمال اين است كه استعمالش در كلام خداى تعالى بسيار است، مثل
جمله (يريدون وجهه
) و جمله
(الا ابتغاء وجه ربه الاعلى
) و نظائر آن در آيات قرآنى بسيار
است.
و بنابراين معنا، منظور از (وجه
) هر چيزى خواهد بود كه تنها منسوب
به خداست، آنگاه اگر كلام را به همان ظاهر عمومى اش باقى بگذاريم اين معنا با
معناى اول منطبق مى شود، و از مصاديق آن، اسماء و صفات و انبياء و خلفاء و دين
خدا خواهد بود.
و اگر از اطلاق آن چشم پوشيده، تنها مراد از (وجه
) را دين بگيريم - همچنان كه در
بعضى روايات نيز وجه به آن تفسير شده و بگوييم كه منظور روايات تطبيق نبوده -
در اين صورت مراد از هلاك فساد، و بدون اثر شدن است، آن وقت جمله مورد بحث
تعليل مى شود براى جمله (و لا تدع
مع الله الها آخر)، و جمله ما قبلش
قرينه مى شود براى اينكه مراد از كلمه (شى
ء) دين و اعمال دينى است، كه آن
وقت معناى جمله مورد بحث چنين مى شود: به غير دين توحيد به هيچ دين ديگرى متدين
مشو، براى اينكه تمامى دين ها باطل و بى اثر است مگر دين خدا.
و بنابراين مناسب تر آن است كه بگوييم حكم در ذيل آيه كه مى فرمايد
(له الحكم
)، به معناى حكم تشريعى، و يااعم
از آن و از احكام تكوينى است، و آن وقت معنا چنين مى شود: هر دينى هالك است،
مگر دين او، براى اينكه تشريع دين كار او است، نه غير او، و همه شما به سوى او
بازگشت مى كنيد، نه به سوى دين تراشان اديان ديگر.
وجوه مختلف و متعددى كه درباره مراد از هلاكت كل شىء
و استثناى وجه خدا گفته شده است
اين آن معانى بود كه دقت و تدبر در آيه شريفه آن را دست مى دهد، البته
مفسرين درباره معناى آن اقوال مختلف ديگرى دارند.
مثلا بعضى گفته اند: (مراد از
(وجه
) ذات مقدس خدا، و مراد از هلاكت انعدام است، و معناى آيه اين
است كه : هر چيزى فى نفسه در معرض انعدام است، چون وجودش از خودش نيست، مگر
ذات خدا كه واجب الوجود است، و بنابراين، اساس كلام بر تشبيه است، و مى
خواهد بفرمايد: هر موجودى غير خدا مانند هالك است، چون وجودش مستند به غير است
).
بعضى ديگر گفته اند: (مراد از
(وجه
) ذات هر چيزى است، و ضمير در (وجهه
) به خدا برمى گردد، به اعتبار
اينكه وجه هر چيزى مملوك اوست، و معناى آيه اين است كه : هر چيزى هالك است،
مگر وجه خدا، كه ذات هر چيز و وجود اوست ).
بعضى ديگر گفته اند: (مراد از
(وجه
) جهت مقصوده از هر چيز است، و ضمير در
(وجهه
) به خدا برمى گردد، و معناى آيه اين است كه : هر چيزى با همه
متعلقاتش هالك است، مگر تنها آن جهت از هر چيز كه منسوب به خداى تعالى است، و
آن وجودى است كه خدا به وى افاضه فرموده است.
بعضى ديگر گفته اند: (مراد از
(وجه
) آن جهت مقصوده است و آن خداى سبحان است كه هر چيزى متوجه به او
است، و ضمير در (وجهه
) به كلمه
(شى ء)
برمى گردد، و معناى آيه اين است كه : هر چيزى هالك است، مگر خدايى كه جهت
مطلوب هر چيز است ).
و در معناى (هلاك
) بعضى گفته اند:
(به معناى مرگ است، و ظاهر عموم
آيه مراد نيست، بلكه مراد تنها جانداران است، و معنايش اين است كه : هر
موجود جاندارى به زودى مى ميرد، مگر وجه خدا).
باز در معناى (وجه
) بعضى گفته اند:
(مراد از آن عمل صالح است، و معناى
آيه اين است كه : هر عملى در معرض عدم است به جز آن عملى كه بنده خدا آن را به
عنوان امتثال امر خدا به جا آورد، كه خدا آن را باقى مى دارد و باطل نمى كند تا
اينكه ثواب او را بدهد و يا به خاطر اينكه مقبول درگاه خدا واقع شد، با قبول او
ديگر قابل هلاك نيست، چون عمل با جزاء معاوضه شده، و جزاء قائم مقام عمل شده، و جزاء هم هلاك پذير نيست ).
بعضى ديگر گفته اند: (معناى
(وجه
) جاه خداى تعالى است، كه آن را در بين مردم اثبات كرده
).
و درباره هلاك بعضى گفته اند: (همه
ما سوى الله را به طور دايم شامل مى شود، چون وجود در هر آن بر او افاضه مى
شود، پس او - يعنى، ما سوى الله - دائما در تغيير و هلاكت است، هم در دنيا و
هم در آخرت، و معناى آيه اين است كه : هر چيزى دائما در ذاتش متغير است، مگر
وجه خدا).
ليكن هيچ يك از اين وجوه درست به نظر نمى رسد، چون يا با سياق آيه شريفه منطبق
نيست، و يا دليلى كه آورده اند مدعايشان را اثبات نمى كند و يا معنائى است كه
از فهم دور است، و اگر در آن وجهى كه ما ذكر كرديم دقت شود، اشكالهايى كه بر
هر يك از اين وجوه وارد است روشن مى شود و ديگر ما طول نمى دهيم و مى گذريم.
(له الحكم و اليه ترجعون
) - كلمه
(حكم
) به معناى قضاى نافذ خدا در موجودات است، كه تدبير در نظام كون
داير مدار همين قضاء است، و اما اينكه بگوييم حكم در اين جمله به معناى رسيدگى
به حساب اشخاص در روز قيامت است، احتمالى است كه اگر درست بود جا داشت اول
بفرمايد: (اليه ترجعون و له الحكم
)، چون اول بايد مردم به
سوى خدا
برگردند، بعد به حسابشان رسيدگى شود، پس همين كه اول حكم را آورده، اين احتمال
را بعيد مى سازد.
و هر دو جمله در مقام تعليل هستند، و هر يك به تنهايى حجتى تمامند كه وحدانيت
خدا را در الوهيت اثبات مى كنند، و در عين حال مى توانند تعليل براى كلمه اخلاص
مزبور نيز باشند، در سابق هم گذشت كه گفتيم ممكن است حكم را بنابر بعضى وجوه به
معناى حكم تشريعى و احكام دينى بگيريم.
بحث روايتى
در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه، عبد بن حميد، بخارى، نسائى،
ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم، ابن مردويه، و بيهقى - در كتاب دلائل - از
چند طريق از ابن عباس روايت كرده اند كه در ذيل جمله
(لرادك الى معاد)
گفته است : يعنى به مكه، چيزى كه هست در روايت ابن مردويه اين زيادى هم آمده :
همان طور كه تو را از مكه بيرون كرد.
مؤلف: باز از ابن عباس از ابو سعيد خدرى روايت شده كه گفتند: مراد از معاد
مرگ است، و نيز از على از رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) حديث كرده كه
فرمود: مراد از معاد جنت است، و انطباق اين حديث بر آيه خالى از خفاء نيست، و
قمى در تفسير خود از جرير از ابى جعفر (عليه السلام) و از ابى خالد كابلى از
على بن الحسين (عليهمالسلام) روايت كرده كه فرمود: مراد از معاد رجعت است، و
شايد مساله رجعت جزء باطن باشد، نه تفسير ظاهر.
رواياتى درباره معنى و مفاد جمله :
(كل شىء هالك الا وجهه)
و در احتجاج از اميرالمومنين (عليه السلام) روايت كرده كه در ضمن حديثى
طولانى فرمود: و اما اينكه فرمود (كل
شى ء هالك الا وجهه )، مراد اين است
كه : هر چيزى هالك است مگر دين او، چون محال است كه از او همه چيزش هلاك شود،
تنها وجهش باقى بماند، و خداى تعالى اجل و اعظم از اين است. كسى هلاك مى شود
كه از خدا نباشد، مگر نمى بينى خودش فرمود: (كل
من عليها فان و يبقى وجه ربك - هر چيزى فانى است تنها وجه پروردگار تو مى ماند)
كه در آن بين خلقش و وجهش جدايى انداخت ؟.
و در كافى به سند خود از سيف از كسى كه نامش را برده، از حارث بن مغيره نصرى
روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام) معناى كلام خداى تعالى را
پرسيدند كه مى فرمايد: (كل شى ء
هالك الا وجهه ). فرمود: مردم
درباره آن چه مى گويند؟ من عرضه داشتم : مى گويند يعنى هر چيزى هلاك مى شود مگر
وجه خدا، فرمود سبحان الله، حرف بزرگى مى زنند، منظور از اين وجه، آن وجه
خداست كه خلق از آن وجه به خدا راه مى يابند (منظور ائمه هدى هستند).
مؤلف: و نظير اين روايت را در كتاب توحيد به سند خود از حارث بن مغيره نصرى
از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده، كه عبارتش چنين است : حارث گفت من از
امام صادق (عليه السلام) از معناى آيه (كل
شى ء هالك الا وجهه ) پرسيدم فرمود:
يعنى هر چيزى هالك است مگر كسى كه راه حق را طى كند.
و در كتاب محاسن برقى نيز نظير آن آمده، جز اينكه در آخرش دارد: مگر كسى كه
راهى را بگيرد كه شما در آنيد.
و اين تشويش و اختلافى كه در روايات ديده مى شود از راه نقل به معنا در آنها
راه يافته، راويان فرمايش امام را با عبارت خودشان نقل كرده اند، در نتيجه اين
طور شده.
حال اگر مراد از اينكه امام صادق (عليه السلام) فرمود: منظور از اين وجه آن
وجه خداست كه خلق از آن وجه به خدا راه مى يابند، مطلق هر چيزى باشد كه منسوب
به خداست، و از ناحيه خود خدا مى باشد، در اين صورت روايت با همان معنايى كه
ما براى آيه كرديم منطبق مى شود.
و اگر مراد از وجه، آن دينى باشد كه خلق از آن مسير متوجه خدا مى شوند، در اين
صورت مراد از هلاكت، بطلان و بى تاثيرى خواهد بود، و معناى روايت اين مى شود
كه (لا اله الا الله
) هر دينى باطل است مگر دين حق او،
كه از آن مسير پرستيده مى شود، كه آن دين حق است براى اينكه به زودى به دارنده
اش سود مى رساند، و دارنده اش پاداش داده مى شود، و ما در تفسير آيه به اين دو
معنا اشاره كرديم.
و در تفسير قمى در ذيل جمله (فلا
تكونن ظهيرا للكافرين ) فرموده :
خطاب به رسول خدا است، ولى مردم منظورند، و نيز در جمله
(و لا تدع مع الله الها آخر)
باز خطاب به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) است، ولى مردم منظورند،
بعد مى گويد: اين قول امام صادق (عليه السلام) است كه فرموده خداى تعالى
پيامبر خود را به طريقه (اياك اعنى
و اسمعى يا جاره - به تو مى گويم ولى اى (جاره
) تو بشنو)
مبعوث فرموده.
سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد
سوره عنكبوت آيات 1 تا 13
|
بسم الله الرحمن الرحيم
الم (1)
احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و
هم لا يفتنون (2)
و لقد فتنا الذين من قبلهم فليعلمن الله الذين صدقوا
و ليعلمن الكاذبين (3)
ام حسب الذين يعملون السيئات ان يسبقونا ساء ما
يحكمون (4)
من كان يرجوا لقاء الله فان اجل الله لات و هو السميع
العليم (5)
و من جهد فانما يجاهد لنفسه ان الله لغنى عن العالمين (6)
و
الذين آمنوا و عملوا الصالحات لنكفرن عنهم سيئاتهم و لنجزينهم احسن
الذى كانوا يعملون (7)
و وصينا الانسان بوالديه حسنا و ان جهداك لتشرك
بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما الى مرجعكم فانبئكم بما كنتم تعملون
(8)
و الذين آمنوا و عملوا الصالحات لندخلنهم فى الصالحين (9)
و من
الناس من يقول آمنا بالله فاذا اوذى فى الله جعل فتنه الناس كعذاب الله
و لئن جاء نصر من ربك ليقولن انا كنا معكم او ليس الله باعلم بما فى
صدور العالمين (10)
و ليعلمن الله الذين آمنوا و ليعلمن المنافقين (11)
و قال الذين كفروا للذين آمنوا اتبعوا سبيلنا و لنحمل خطاياكم و ما هم
بحاملين من خطاياهم من شى ء انهم لكاذبون (12)
و ليحملن اثقالهم و
اثقالا مع اثقالهم و ليسلن يوم القيمه عما كانوا يفترون
(13) |
ترجمه آيات
به نام خداوند بخشنده مهربان الم (1).
آيا مردم گمان كرده اند به صرف اينكه بگويند ايمان آورده ايم رها مى شوند و
آزمايش نمى شوند؟! (2).
با اينكه ما كسانى را كه قبل از ايشان بودند بيازموديم، بايد خداوند راستگويان
را معلوم كند و بايد حتما دروغگويان را مشخص سازد (3).
و يا آنها كه عمل زشت مى كنند پنداشته اند كه از ما پيشى مى گيرند چه بد حكمى
است كه ايشان مى كنند (4).
كسى كه اميد ديدار خدا دارد بداند كه اجل خدا رسيدنى است و او شنوا و داناست
(5).
و كسى كه جهاد كند به نفع خود جهاد كرده است كه خدا بى نياز از همه عالميان است
(6).
و كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح كردند ما گناهان ايشان را از ايشان محو مى
كنيم و به طور مسلم پاداش بهتر از آنچه مى كردند مى دهيم (7).
و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش به احسان كرده ايم (و در عين حال گفته
ايم ) اگر به تو اصرار ورزيدند كه چيزى را كه بدان علم ندارى شريك من سازى
اطاعتشان مكن، برگشت شما فرزندان و پدر و مادرتان به سوى من است آن وقت به
آنچه مى كرديد آگاهتان مى كنم (8).
و كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح مى كنند ما به طور قطع آنها را در زمره
صالحان در مى آوريم (9).
و بعضى از مردمند كه مى گويند به خدا ايمان آورديم ولى همين كه به خاطر خدا
اذيت مى شوند شكنجه مردم را همسنگ عذاب خدا مى كنند و چون از طرف پروردگارت
نصرتى برسد حتما مى گويند ما هم با شما بوديم آيا خدا داناتر نيست به آنچه در
سينه عالميان پنهان است (10).
بايد خدا كسانى را كه ايمان آورده اند معين كند و كسانى را كه نفاق ورزيدند
مشخص سازد (11).
و آنان كه كفر ورزيدند به كسانى كه ايمان آوردند گفتند بياييد راه ما را پيروى
كنيد و اگر راه ما خطا بود خطاى شما به گردن ما، با اين كه هيچ يك از خطاهاى
خود را نمى توانند حمل كنند و به يقين دروغ مى گويند (12).
و بايد كه بارهاى خود را با وزر بارهاى ديگران حمل كنند و روز قيامت به يقين از
افتراهايى كه بسته اند بازخواست خواهند شد (13).
بيان آيات
حاصل و خلاصه اى از غرض و مفاد سوره
عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
از سياق آيات اين سوره و مخصوصا آيات اول سوره برمى آيد كه بعضى از
كسانى كه در مكه و قبل از هجرت، به رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم)
ايمان آورده بودند، از ترس فتنه اى كه از ناحيه مشركين تهديدشان مى كرد، از
ايمان خود برگشته بودند، چون مشركين دست از سر مسلمانان برنمى داشتند، و مرتب
آنان را دعوت مى كردند به اينكه از ايمان به آنجناب برگردند، و ضمانت مى دادند
كه اگر برگرديد هر ضررى از اين بابت ديديد ما جبران مى كنيم، همچنان كه اگر
برنگرديد بلا به سرتان مى آوريم، و آن قدر شكنجه تان مى كنيم تا به كيش ما
برگرديد.
كه آيه (و قال الذين كفروا للذين
آمنوا اتبعوا سبيلنا و لنحمل خطاياكم...)
و آيه شريفه (و من الناس من يقول
آمنا بالله فاذا اوذى فى الله جعل فتنه الناس كعذاب الله...)
متضمن اين معانى است.
و گويا از اين عده كه از ايمان خود رجوع كرده اند كسانى بوده اند كه رجوعشان به
خاطر مجاهدت و تهديد و تشويق پدر و مادرشان بوده، مانند بعضى از فرزندان
مشركين كه از آيه شريفه (و وصينا
الانسان بوالديه حسنا و ان جاهداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما...)
اين معنا استشمام مى شود، و اين سوره درباره اين عده نازل شده است.
پس غرض سوره به طورى كه از اول و آخرش و سياق جارى در سراسرش استفاده مى شود،
اين است كه : غرض خداى تعالى از ايمان مردم تنها اين نيست كه به زبان بگويند
ايمان آورديم، بلكه غرض، حقيقت ايمان است، كه تندباد فتنه ها آن را تكان نمى
دهد، و دگرگونى حوادث، دگرگونش نمى سازد، بلكه هر چه فتنه ها بيشتر فشار
بياورد، پا بر جا و ريشه دارتر مى گردد.
پس غرض سوره اعلام اين معنا است كه مردم خيال نكنند به صرف اينكه بگويند ايمان
آورديم دست از سرشان برمى دارند، و در بوته آزمايش قرار نمى گيرند، نه، بلكه
حتما امتحان مى شوند، تا آنچه در دل نهان دارند ظاهر شود و معلوم شود ايمان است
يا كفر، (فليعلمن الله الذين صدقوا
و ليعلمن الكاذبين - پس خدا حتما بايد معلوم كند آن كسانى راكه در دعوى ايمان
راست مى گويند، و آنهايى كه در اين دعوى دروغگويند).
پس فتنه و محنت يكى از سنت هاى الهى است كه به هيچ وجه و درباره هيچ كس از آن
گذشت نمى شود، همان طور كه در امت هاى گذشته از قبيل قوم نوح، عاد، ثمود، قوم
ابراهيم، لوط، شعيب و موسى جريان يافت، و جمعى استقامت ورزيده و جمعى ديگر
هلاك شدند و در امت هاى حاضر و آينده نيز جريان خواهد داشت، و خدا به كسى ظلم
نكرده، و نمى كند، اين خود امت ها و اشخاصند كه به خود ظلم مى كنند.
پس كسى كه مى گويد من به خدا ايمان آوردم بايد در برابر ايمانش صبر كند، و خداى
يگانه را بپرستد و چون قيام به وظايف دينى برايش دشوار و يا غير ممكن شد بايد
به ديارى ديگر مهاجرت كند، ديارى و سرزمينى كه در آنجا بتواند به وظيفه هاى خود
عمل كند، چون، زمين خدا وسيع است.
و هرگز نبايد به خاطر ترس از گرسنگى و ساير امور زندگى از مهاجرت چشم بپوشد،
براى اينكه رزق بندگان به عهده خدا است، (و
كاين من دابه لا تحمل رزقها الله يرزقها و اياكم - و چه بسيار جنبده كه خودش
متحمل رزقش نيست بلكه خدا است كه رزق آنها و رزق شما را مى دهد).
و اما مشركين كه مؤمنين را آزار مى كردند با اينكه مؤمنين بغير از اينكه مى
گفتند: پروردگار ما الله است، هيچ جرمى مرتكب نشده بودند، آنها هم بايد بدانند
كه با اين رفتار خود خدا را عاجز نمى كنند، و به ستوه نمى آورند، و نمى توانند
خواست خود را عليه خواست خدا به كرسى بنشانند، بلكه خود اين آزارشان هم كه
گفتيم فتنه و آزمايش مؤمنين است، فتنه و آزمايش خودشان نيز هست، و چنان نيست
كه از علم و تقدير الهى خارج باشد، بلكه اين خدا است كه آنان را در چنين بوته
اى از آزمايش قرار داده، و دارد عليه آنان ضبط مى كند، تا اگر خواست در همين
دنيا به وبال آن گرفتارشان كند، و اگر خواست اين عذاب را تاخير انداخته در روزى
كه به سوى او برمى گردند، و ديگر راه گريزى ندارند، عذاب كند.
و اما آن چه به عنوان حجت و دليل براى خود درست كرده و دل بدان خوش كرده اند،
سخن باطل و دليل مردودى است كه هيچ جا به دردشان نمى خورد، و حجت عليه آنان
تمام است.
اين حاصل و خلاصه اى از غرض سوره مورد بحث است، و مقتضاى اين زمينه اين است كه
سوره در مكه نازل شده باشد، و اينكه بعضى گفته اند: مدنى است كه يا همه اش و يا
بيشترش و يا قسمتى از آن در مدينه نازل شده - اقوالشان در بحث روايتى آينده از
نظر خواننده خواهد گذشت - صحيح نيست، چون مضامين آيات آن جز با روزگار عسرت و
شدت قبل از هجرت وفق نمى دهد.
|
الم احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون |
كلمه (حسب
) از ماده حسبان است كه معناى پندار
را مى دهد و جمله (ان يتركوا)
قائم مقام دو مفعول آن است، (چون اين ماده هميشه دو مفعول مى گيرد، همچنان كه
در فارسى هم مى گوييم : من فلانى را پسر فلانى پنداشتم )، و جمله
(ان يقولوا)
با تقدير باء سببيت (بان يقولوا) مى باشد و كلمه
(فتنه ) به معناى
آزمايش است، و چه بسا بر معناى مصيبت و عذاب اطلاق شود، كه معناى اول با سياق
سازگارتر است، و استفهام در آيه استفهام انكارى است.
و معناى آن اين است كه : آيا مردم گمان كرده اند كه به صرف اينكه بگويند ايمان
آورديم متعرضشان نمى شوند، و با بلاها و مصيبت ها آزمايش نمى گردند، آزمايشى كه
با آن آنچه در نهان دارند از صدق و كذب آشكار شود؟ بعضى از مفسرين در معناى آن
گفته اند: (و آيا مردم گمان كرده
اند كه به هيچ بليه اى مبتلا نمى شوند چون كه گفته اند ايمان آورديم و خلاصه
بلا و مصيبت مخصوص كفار است اما مؤمنين به خاطر آن كرامت و احترامى كه نزد خدا
دارند دچار هيچ مصيبتى نمى شوند؟).
و ليكن اين معنا از نظر سياق آيات معناى بعيدى است.
بيان سنت الهى مبنى بر امتحان و
آزمايش امت ها
|
و لقد فتنا الذين من قبلهم فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين |
لام در دو كلمه (فليعلمن
) و و
(ليعلمن ) لام سوگند
است، و جمله (و لقد فتنا الذين من
قبلهم ) حال از كلمه
(ناس
) در آيه قبلى است، و يا حال از ضمير جمعى است كه در كلمه
(يفتنون
) است.
بنابر احتمال اول، انكار و توبيخ متوجه به ظن و پندار ايشان است، كه گمان
كرده بودند آزمايش نمى شوند، با اينكه سنت الهى بر آزمايش و امتحان خلق جريان
دارد، و بنابر احتمال دوم اين سرزنش و توبيخ متوجه به اين پندارشان است كه سنت
الهى درباره اقوام مختلف است، چون كه قومى را آزمايش مى كند، و قومى ديگر را آزمايش
نمى كند، و بعيد نيست احتمال اول با سياق موافق تر باشد.
پس ظاهر اين است كه : مراد از جمله (و
لقد فتنا الذين من قبلهم )، اين است
كه فتنه و امتحان سنت جارى ما است كه در امت هاى قبل از ايشان نيز جارى كرديم،
و تو هرگز تبديل و دگرگونگى در سنت ما نخواهى يافت.
علت فتنه و امتحان الهى: تمايز
راستگويان از دروغ گويان در ادعاى ايمان
جمله (فليعلمن الله الذين
صدقوا...)، تعليل مطلب قبل است، و
مراد از اينكه مى فرمايد: تا خداوند بداند كه چه كسانى راست مى گويند و چه
كسانى دروغ گويند، اين است كه : آثار صدق و كذب آنان به وسيله امتحان در مقام
عمل ظاهر شود، چون امتحان است كه باطن انسانها را ظاهر مى كند، و لازمه اين
ظهور اين است كه : آنهايى كه ايمان واقعى دارند، ايمانشان پاى برجاتر شود، و
آنها كه ايمانشان صرف ادعا است همان صرف ادعا هم باطل گردد.
چون آن ثواب و سعادتى كه وعده داده اند بر ايمان ايشان مترتب شود، بر ايمان
واقعى و حقيقت ايمان مترتب مى شود، ايمانى كه آثارش در هنگام شدايد و نيز آنجا
كه پاى اطاعت خدا به ميان مى آيد ظاهر مى شود، يعنى صاحب چنين ايمانى در شدايد
صبر مى كند، و نيز در برابر دستورات الهى صبر نموده آنها را انجام مى دهد، و در
برابر معصيت ها صبر نموده و از آنها چشم مى پوشد، چنين ايمانى آن سعادت و آن
ثوابها را در پى دارد، نه ايمان ادعايى.
پس معلوم شد كه مراد از دانستن خدا، ظاهر شدن نشانيهاى ايمان واقعى و ادعايى
است، ممكن هم هست مراد از دانستن خدا، علم فعلى خدا باشد، كه همان نفس امر
خارجى است، چون كه اعمال و امورى كه از ما سر مى زند عينا يكى از مراتب علم
خدا هستند، و گرنه علم ذاتى او احتياجى به امتحان ندارد. (پس معناى آيه اين مى
شود كه خدا سنت امتحان را در همه اقوام و هميشه جارى مى كند، تا علم فعلى او
يعنى راست ها و دروغها ظهور پيدا كند).
و بنابراين معناى آيه مورد بحث اين مى شود كه : آيا مردم پنداشته اند كه رها مى
شوند، و در بوته آزمايش قرار نمى گيرند، و هر ادعايى بكنند از ايشان پذيرفته مى
شود؟ در حالى كه چنين نيست، يكى از سنت هاى ما امتحان است كه در امم قبل از
ايشان نيز جريان داشت، در اين امت نيز بايد جريان يابد، تا راستگويان از
دروغگويان متمايز و جدا شوند، يعنى آثار راستگويى آنان و دروغگويى اينان ظاهر
شود، و در نتيجه ايمان راستگويان پا برجاتر شده، و ادعاى صورى و دروغى اينان
نيز از دلهايشان بيرون شود.
حال ببينيم چرا تا كلمه (فليعلمن
الله ) همه جا مى فرمود: ما چنين و
چنان كرده و مى كنيم، و چون به اين كلمه رسيد فرمود: تا خدا بداند، با اينكه
جا داشت بفرمايد: تا ما بدانيم، نكته اين التفات چيست ؟
بعضى از مفسرين گفته اند: (براى اين
است كه آيه شريفه در مقام تهديد دروغگويان است، و آوردن اسم جلاله (الله ) در
مهابت و هول انگيزى موثرتر است ).
ولى ظاهرا اين التفات در امثال اين مقام براى افاده تعليل است، و مى خواهد علت
حكم را برساند، و بفرمايد دعوت به ايمان و هدايت به سوى آن و ثواب يافتن از آن
از آنجايى كه مربوط به كسى است كه نامش (الله
) است يعنى همه عالم ابتداى خلقتش
از اوست، و قوام ذاتش به اوست، و به سوى او هم بازگشت مى كند، پس لازم و واجب
است كه حقيقت ايمان از ايمان ادعايى متمايز شود و مساله از حال ابهام درآمده و
صريح بيان شود، و به همين جهت از تعبير مثل (فلنعلمن
) به تعبير
(فليعلمن الله
) عدول كرد.
معناى آيه :
(ام حسب الذين يعملون السيئات ان
يسبقونا...)
|
ام حسب الذين يعلمون السيئات ان يسبقونا ساء ما يحكمون |
كلمه (ام
) منقطعه است (كه در اصطلاح نحو به
معناى بلكه است ).
و مراد از جمله (الذين يعملون
السيئات - كسانى كه گناه مى كنند)
مشركين است، كه مؤمنين را مى آزردند، و آنان را از راه خدا جلوگيرى مى كردند،
همچنان كه مراد از كلمه (ناس
) در جمله
(احسب الناس
) كسانى هستند كه گفته بودند:
(آمنا)
ولى در معرض برگشتن از ايمان بودند، چون از فتنه و شكنجه مشركين مى ترسيدند.
و مراد از جمله (ان يسبقونا)
- به طورى كه از سياق برمى آيد - غلبه و به ستوه آوردن خدا با فتنه مؤمنين، و
بازدارى ايشان از راه خدا است.
و جمله (ساء ما يحكمون
) تخطئه ايشان است، كه گمان كرده
بودند مى توانند بر خدا غلبه كنند، و با فكر و خدعه خود و بازدارى مؤمنين از
راه خدا، و شكنجه دادن ايشان، از او سبقت بگيرند، و حال آنكه همين پندار غلط
مكرى است كه خدا به ايشان كرده، و ايشان را از اينكه به راه او كه راه راست
است درآيند جلوگيرى نموده و نمى گذارد به سعادت خود برسند و
(لا يحيق المكر السيى ء الا باهله
).
بعضى از مفسرين گفته اند: (مفاد آيه
توبيخ عاصيان از مؤمنين است، همچنان كه مراد از جمله قبلى هم كه مى فرمود:
(الذين يعملون السيئات
) همين مؤمنين است، و مراد از
(سيئات
) گناهانى است كه مرتكب مى شوند، نه شرك
) ولى خواننده خوب مى داند كه سياق
با اين احتمال مساعدت ندارد.
بعضى ديگر گفته اند: (مراد از عمل
به سيئات اعم از شرك و ارتكاب ساير گناهان است، و آيه شريفه عام است و جهت
ندارد ما آن را مخصوص شرك و يا ساير گناهان بگيريم
).
ولى اين درست نيست، چون اعتبار آيه از حيث اينكه در سياق خاصى قرار گرفته يك
مطلب است، و اعتبار آن از نظر خود الفاظش مطلبى ديگر است، و آنچه كه اعتبار
اولى اقتضاء مى كند و از نظر غرض سوره هم اهميت دارد همان است كه ما گفتيم، و
اما به اعتبار دوم اقتضايش عموميت است، و هيچ حرفى در آن نيست.
|
من كان يرجوا لقاء الله فان اجل الله لات و هو السميع العليم... كانوا
يعملون |
مفاد آيه :
(من كان يرجو القاء الله...)
و مراد از (لقاء الله)
بعد از آنكه خداى سبحان مردم را سرزنش كرد بر اينكه در امر ايمان به خدا
سهل انگارند، و به خاطر بلا و اذيت مشركين از ايمان برمى گردند و مشركين را
سرزنش كرد به اينكه همچنان مؤمنين را آزار مى دهند، و از راه خدا باز مى
دارند، تا به اين وسيله به خيال خود نور خدا را خاموش كنند، و خدا را بستوه
آورند، و جلو خواست او را بگيرند، و نيز بعد از آنكه هر دو طايفه را در
پندارشان تخطئه فرمود، اينك در اين آيات لحن كلام را برگردانيده، حق مطلب را
بيان مى كند، آن حقى كه به هيچ وجه نمى شود از آن به سوى چيز ديگرى عدول نمود،
و آن واجبى كه به هيچ وجه نمى شود از آن شانه خالى كرد.
در اين آيات سه گانه بيان مى كند كه هر كس به خدا ايمان آورد به اين اميد كه به
سوى او بازگردد، و به ديدار او نائل شود، بايد بداند كه روز ديدار او خواهد
رسيد و نيز بايد بداند كه خدا گفته هايش را مى شنود، و به احوال و اعمالش دانا
است، پس بايد حواس خود را جمع كند، و احتياط را از دست ندهد، و حقيقتا ايمان
آورد، ايمانى كه هيچ فتنه و بلايى او را از آن برنگرداند، و هيچ آزارى از ناحيه
دشمنان خدا آن را سست نكند، و بايد كه در راه خدا حقيقتا جهاد كند، و باز بايد
بداند كه آن كسى كه از جهاد وى بهره مند مى شود خود اوست، و خدا هيچ احتياجى
به او ندارد، نه به ايمانش، و نه به جهادش، نه به خود او، و نه به احدى از
عالميان.
و باز بايد بداند كه اگر ايمان بياورد و عمل صالح كند به زودى خدا گناهانش را
مى آمرزد و به اعمال خويش پاداش مى دهد، و اين دو علم اخير علم اول را تاكيد
نموده، و مستوجب ملازمه او با وجوب ايمان و صبر در برابر فتنه ها در راه خدا
مى شوند.
پس جمله (من كان يرجوا لقاء الله
) ابتداى برگشتن از لحن كلام سابق
به بيان حال كسى است كه مى گويد: ايمان آوردم، و مى فهماند چنين كسى حتى اگر
مختصرى هم راست بگويد ايمان مى آورد چون كه اميد دارد روزى به سوى خدا بازگردد،
و آن روز قيامت است، زيرا اگر قيامتى در كار نبود دين و ايمان به كلى لغو و
بيهوده مى شد.
پس مراد از جمله مورد بحث اين است كه : هر كس به خدا ايمان بياورد، و يا هر كس
كه به زبان بگويد: من ايمان آوردم، اميد لقاى خدا را دارد، و اگر به جاى اين
فرموده : (هر كس اميد لقاى خدا را
دارد) از باب به كار بردن سبب در
جاى مسبب است.
و مراد از (لقاء الله
) قرار گرفتن بنده است در موقعى كه
ديگر بين او و بين پروردگارش حجابى نباشد، همچنان كه روز قيامت نيز اين چنين
است، چون روز قيامت روز ظهور حقايق است، كه قرآن كريم درباره اش فرمود:
(و يعلمون ان الله هو الحق المبين -
آن روز يقين مى كنند كه خدا حق آشكار است ).
بعضى از مفسرين در معناى (لقاى خدا)
گفته اند: (مراد از آن، بعث است
) بعضى ديگر گفته اند:
(مراد از آن رسيدن به عاقبت زندگى،
و ديدار ملك الموت، و حساب و جزاء است )
بعضى ديگر گفتند: (مراد، ملاقات
جزاى خدا، يعنى ثواب و يا عقاب اوست )
بعضى ديگر گفته اند: (مراد ملاقات
حكم او در روز قيامت است ). بنابر
بعضى از اين وجوه كلمه (رجاء)
به معناى ترس است.
و اين وجوه خرافه گويى و دور از ظاهر كلام است، كه هيچ احتياجى به ارتكاب آنها
نيست، مگر آنكه بگوييم خواسته اند (لقاء
الله ) را به لازمه معنايش تفسير
كنند. (پس معناى صحيح همان است كه گفتيم لقاى هر چيز علم يافتن به وجود او است، و روز قيامت مردم به حقانيت خدا علم پيدا مى كنند، و لقاى علمى برايشان حاصل
مى شود).
(فان اجل الله لات
) - كلمه
(اجل
) به معناى غايت و نهايتى است كه زمان دين و يا هر چيز ديگرى
بدان منتهى مى گردد، گاهى هم اطلاق مى شود به مجموع زمان دين، نه آخر آن، ولى
استعمالش غالبا در همان معناى اول است.
و (اجل الله
) عبارت است از آن غايتى كه خدا
براى لقاى خود معين كرده. و آن آمدنى است، و هيچ شكى در آن نيست، و در اين
جمله خداى تعالى مطلب را در نهايت درجه تاكيد فرموده، و لازمه حتمى بودن اين
اجل يعنى روز قيامت اين است كه بنده خدا درباره آن مسامحه روا ندارد، و آن را
سبك نشمارد، و در ايمان حقيقى به خدا و صبر در برابر آن، و تحمل فتنه هايى كه
به خاطر آن رو مى آورد كوتاهى ننموده و از دين خدا و ايمان به او برنگردد.
خداى تعالى با جمله (و هو السميع
العليم ) بر اين تاكيد افزوده، چون
وقتى خداى سبحان سميع و شنواى گفتارها و داناى به احوال باشد، ديگر به هيچ وجه
صحيح نيست كسى بگويد: ايمان آوردم، آن وقت در برابر فتنه ها از ايمان خود
برگردد، بلكه جا دارد كه ايمانش از باطن دلش به زبان جارى شود، و در نتيجه در
مقابل فتنه ها هر قدر هم كه سنگين باشد صبر كند.
از اين جا اين مطلب روشن مى شود كه جمله (فان
اجل الله لات ) از قبيل به كار بردن
سبب در جاى مسبب است، همچنان كه اين كار را در صدر آيه كرد، و اصل اين است كه
بفرمايد: هر كس گفت ايمان آوردم، بايد آن را به طور مستقيم و از صميم قلب
بگويد، در حالى كه بر ايمانش صابر باشد و در راه پروردگارش مجاهدت نمايد.
