آشنايی با تفاسير/ تفسير
«التفسيرالمعين للواعظين والمعظين»
يقين به وحدت
روش اسلامی با وجود كثرت موضوعات و تفاوت
منابع از جمله مزيت‌های «التفسيرالمعين
للواعظين و المعظين» است.
واعظ مشهور شيخ «محمد هويدی بغدادی»،
متولد 1360 قمری از نويسندگان معاصر عراقی
است. نام كامل كتاب وی «التفسيرالمعين
للواعظين و المعظين» است كه به زبان عربی
در يك مجلد در حاشيه و اطراف قرآن كريم به
چاپ رسيده و مخاطب عمده آن طلاب و وعاظ
هستند.
هدف از نگارش اين اثر، راهنمايی اين گروه
به مباحث موضوعی هر آيه و توجه به موضوعات
مختلف اجتماعی و اخلاقی در كنار تبيين
ساده و موجز آيات است، به همين جهت در ذيل
كتاب به روايات مناسب هر آيه اشاره كرده
است.
مفسر در مقدمه كوتاه به تفسير خود، انگيزه
و سر تأليف آن را چنين بيان می‌كند: «برای
سخنرانی‌های خود نياز ضروری به مجموعه‌ای
داشتم كه موضوعات اسلامی را با احاديث و
آيات يك‌جا داشته باشد، بر اين اساس به
حاشيه‌نويسی در كنار آيات قرآن كريم
پرداختم، بعد از تكميل، اين امر مورد پسند
عده‌ای از علما و اساتيد واقع شد. با
مراجعه به تفاسير مختلف و مختصر، شيوه
فعلی انتخاب شد كه در نوع خود جديد محسوب
می‌شود. به اين ترتيب، زمينه استفاده از
تفسير و حديث را در تلاوت‌های قرآنی برای
افراد فراهم كردم. هدف من استفاده تلاوت
كنندگان هنگام تلاوت بود، بدين جهت در شرح
و تفسير لغات و فرازهای آيات و موضوعات
قرآنی كه با حديث شكل يافته، به مختصر آن
كفايت كردم و سطح آن را مناسب عموم
تلاوت‌كنندگان قرآنی قرار دادم.»
مفسر بنا را بر اختصار نهاده و تفسير وی
از جمله تفاسير وجيز محسوب می‌شود، براين
اساس در ابتدای هر سوره به ذكر يك روايت
از پيامبر اسلام(ص) يا ائمه(ع) در فضل آن
اكتفا می‌كند، روايت فضيلت را، گاه از
ابن‌عباس و نيز در موارد اندكی بدون ذكر
قائل بيان می‌كند. روايات فضائل را غالبا
از كتاب «ثواب‌الاعمال» نقل كرده است. در
اين بين تفسير سه سوره «الناس»، «الضحی» و
«انشراح»، بدون ذكر فضيلت آغاز شده است.
مفسر پس از ذكر فضيلت، به توضيح لغوی يا
تفسيری كلمات و فرازهای آيات می‌پردازد كه
چون تمام كلمات و آيات را شامل نمی‌شود،
با ذكر شماره هر آيه مطلب خود را بيان
می‌كند. مفسر در اين بخش بيش از 7000 كلمه
و نص قرآنی را شرح داده است.
در اين اثر در بيان معنای لغوی، غالبا به
يك معنا اكتفا شده است. در مواردی نيز در
يك صفحه ذيل دو آيه معنای يك كلمه تكرار
می‌شود. مفسر هنگام مواجهه با حروف مقطعه
فقط به قرائت آنان اشاره دارد و هيچ معنا
يا نظری را در مورد آن‌ها بيان نمی‌كند.
مفسر به سبب اختصار در تفسير كلمات و
فرازهای آيات به ذكر قول اكتفا كرده، حتی
در موارد مشهور به وجود اختلاف قول، از
ذكر اقوال خودداری می‌كند؛ مانند «علم
آدم‌الاسما» كه آن را به «علمه جميع اسماء
المخلوقات» تفسير كرده است.
تفاوت اساسی اين تفسير با تفاسير وجيز
ديگر در بخش دوم آن است كه در هر صفحه ذيل
آيات ذكر شده است و آن بحث موضوعی روايی
است. در اين بحث با انتخاب يك موضوع از
مواضع مطرح در آيات، رواياتی از پيامبر
اسلام(ص) و ائمه(ع) از منابع شيعه و
اهل‌سنت نقل كرده به وسيله آن‌ها موضوع را
توضيح و تكميل می‌كند.
در اين اثر در بيان معنای لغوی، غالبا به
يك معنا اكتفا شده است، در مواردی نيز در
يك صفحه ذيل دو آيه معنای يك كلمه تكرار
است. مفسر هنگام مواجهه با حروف مقطعه فقط
به قرائت آنان اشاره دارد و هيچ معنا يا
نظری را در مورد آن‌ها بيان نمی‌كند
در انتخاب موضوع روايی، محور، آيات موجود
در همان صفحه است و موضوع به همراه شماره
آيه مطرح می‌شود. با مرور اجمالی بر
موضوعات متنوع، می‌توان آن‌ها را به دو
دسته تقسيم كرد: يك دسته موضوعاتی كه قرآن
به طور صريح آن‌ها را مطرح می‌كند؛ مانند
حج، زكات، جهاد و ... و ديگر موضوعاتی كه
آيات فقط به آن‌ها اشاره دارد؛ مانند
تاريخ، فرصت، تجربه، زهد، عشق، وقار و ...
.
موضوعات انتخاب شده در اين تفسير تناسب
كامل با موضوع آيات دارد و سعی شده موضوع
با محور برجسته آن آيات قرين باشد. در
احاديث متعددی كه در يك موضوع از پيامبر
اكرم(ص) نقل می‌شود، به جهت اختصار فقط در
حديث اول نام حضرت ذكر می‌شود و در بقيه
موارد با اعداد به آنان اشاره می‌شود.
موضوعات مطرح شده به طور معمول در هر صفحه
يك موضوع بوده، اما در مواردی به دليل
اهميت موضوع چند صفحه را در بر می‌گيرد؛
مانند «الانبيا و ما ورد فيهم من
الاحاديث» كه 4 صفحه را تشكيل می‌دهد.
مفسر سعی كرده در موضوعات مطرح شده،
مباحثی نيز در زمينه علل احكام، با ذكر
روايات مطرح كند؛ مانند علت تحريم خمر.
شيوه انتخاب شده در اين تفسير مجالی برای
نقل شأن نزول آيات باقی نمی‌گذارد، اما با
توجه به اهميت آن گاهی در قالب موضوع مطرح
می‌شود؛ مانند شأن نزول آيه «قبله».
مجموعه موضوعات مطرح شده بيش از 500 موضوع
قرآنی است كه 5000 روايت را به دنبال خود
دارد.
مفسر در مقدمه خود بر اين تفسير بيان
مختصری از روش خود دارد و می‌گويد: «در
اين تفسير بين متن قرآن و تفسير آن، تناسب
رعايت شده هر دو در يك صفحه درج شده‌اند.
اين تفسير مناسب حال قاری است و برای
محققين و پژوهندگان ممكن است سودی نداشته
باشد. در اين تفسير سعی كرده‌ام نصوص غامض
را شرح و تفسير كنم و اين تفسير با رعايت
استعداد فكری فرهنگی و روحی قاری است.»
«محمد هويدی» در مقدمه كوتاه خود بر
تفسير، فوائد روش تفسيری خود را چنين
برمی‌شمرد: «دسترسی بر معانی واضح و مبسوط
لغات و نصوص قرآنی مطابق با سطوح مختلف،
دسترسی آسان در موضوع‌های مختلف اسلامی بر
آيات و روايات در كمترين وقت ممكن، ايجاد
شوق در قاری به جهت بيان احاديث فضل سور و
ثواب قرائت آن‌ها، حفظ و يادگيری احاديث
نبوی و تأثيرپذيری از آن‌ها، حمل راحت آن
در سفرهای تبليغی به سبب جمع اين مجموعه
در يك جلد، به تصوير كشيدن شخصيتی اسلامی
از لحاظ فكری و عملی با بهره‌گيری از
منابع اصلی (قرآن و سنت)، آشكار كردن
جامعيت اسلام و بيان آن در مقاطع مختلف
حيات انسانی، يقين به وحدت روش اسلامی با
وجود كثرت موضوعات و تفاوت منابع از جمله
مزيت‌های اين اثر است.»
وجود فهرست موضوعی مزيتی برای تفسير محسوب
می‌شود. فهرست تهيه شده به دو ترتيب است:
اول به ترتيب صفحات بدون ذكر آيات و بعد
به ترتيب ابجدی موضوعات قرآنی، به همراه
رقم آياتی كه موضوع در آن‌ها مطرح شده، در
كنار ذكر شماره صفحات است.*
*منابع: جامع‌التفاسير نور، تفسير
«التفسيرالمعين للواعظين و المعظين».
منبع:
خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)
