نهج البلاغه
حكمت 301احتياط در فرستادن پيك ها و نامه ها(اجتماعى، سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] رَسُولُكَ تَرْجُمَانُ عَقْلِكَ وَ
كِتَابُكَ أَبْلَغُ مَا يَنْطِقُ عَنْكَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: فرستاده تو بيانگر ميزان عقل تو ، و
نامه تو گوياترين سخنگوى تو است!.
حكمت 302نياز انسان به دعا(معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَا الْمُبْتَلَى الَّذِى قَدِ اشْتَدَّ
بِهِ الْبَلَاءُ بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ الَّذِى لَا يَأْمَنُ
الْبَلَاءَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: آن كس كه به شدت گرفتار دردى است نيازش
به دعا بيشتر از تندرستى است كه از بلا در امان است نمى باشد.
حكمت 303ارزش دنيا دوستى(اخلاقى، تربيتى)
وَ قَالَ [عليه السلام] النَّاسُ أَبْنَاءُ الدُّنْيَا وَ لَا
يُلَامُ الرَّجُلُ عَلَى حُبِّ أُمِّهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: مردم فرزندان دنيا هستند و هيچ كس را بر
دوستى مادرش نمى توان سرزنش كرد.
حكمت 304ضرورت پاسخ دادن به درخواست ها(اخلاقى، اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] إِنَّ الْمِسْكِينَ رَسُولُ اللَّهِ فَمَنْ
مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ اللَّهَ وَ مَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَى
اللَّهَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: نيازمندى كه به تو روى آورده فرستادة
خداست ، كسى كه از يارى او دريغ كند، از خدا دريغ كرده، و آن كس كه به
او بخشش كند، به خدا بخشيده است.
حكمت 305غيرتمندى و ترك زنا(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَا زَنَى غَيُورٌ قَطُّ .
و درود خدا بر او ، فرمود: غيرتمند هرگز زنا نمى كند.
حكمت 306نگهدارندگى أجل(اعتقادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] كَفَى بِالْأَجَلِ حَارِساً .
و درود خدا بر او ، فرمود: اجل ، نگهبان خوبى است (43).
حكمت 307مشكل مال غارت شده(اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] يَنَامُ الرَّجُلُ عَلَى الثُّكْلِ وَ لَا
يَنَامُ عَلَى الْحَرَبِ .
قال الرضى و معنى ذلك أنه يصبر على قتل الأولاد و لا يصبر على سلب
الأموال .
و درود خدا بر او ، فرمود: آدم داغدار مى خوابد، اما كسى كه مالش
غارت شده نمى خوابد.
مى گويم: (معناى سخن امام، اين است كه انسان بر كشته شدن فرزندان
بردبارى مى كند اما در غارت ربوده شدن اموال بردبار نيست).
حكمت 308ره آورد دوستى پدران(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَوَدَّةُ الْآبَاءِ قَرَابَةٌ بَيْنَ
الْأَبْنَاءِ وَ الْقَرَابَةُ إِلَى الْمَوَدَّةِ أَحْوَجُ مِنَ
الْمَوَدَّةِ إِلَى الْقَرَابَةِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: دوستى ميان پدران ، سبب خويشاوندى
فرزندان است. خويشاوندى به دوستى نيازمندتر است از دوستى به خويشاوندي.
حكمت 309ارزش گمان مؤمن(اخلاقى، معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] اتَّقُوا ظُنُونَ الْمُؤْمِنِينَ فَإِنَّ
اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ الْحَقَّ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ .
و درود خدا بر او ، فرمود: از گمان مؤمنان بپرهيزيد كه خدا حق را
بر زبان آنان قرار داده است.
حكمت 310ضرورت اطمينان به وعده هاى الهي (اعتقادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لَا يَصْدُقُ إِيمَانُ عَبْدٍ حَتَّى
يَكُونَ بِمَا فِى يَدِ اللَّهِ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِى يَدِهِ .
و درود خدا بر او، فرمود: ايمان بنده اى درست نباشد جز آن كه
اعتماد او به آنچه در دست خداست بيشتر از آن باشد كه در دست اوست.
حكمت 311نفرين امام [عليه السلام](اعتقادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِأَنَسِ بْنِ مَالِكٍ وَ قَدْ كَانَ
بَعَثَهُ إِلَى طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرِ لَمَّا جَاءَ إِلَى
الْبَصْرَةِ يُذَكِّرُهُمَا شَيْئاً مِمَّا سَمِعَهُ مِنْ رَسُولِ
اللَّهِ ص فِى مَعْنَاهُمَا فَلَوَى عَنْ ذَلِكَ فَرَجَعَ إِلَيْهِ
فَقَالَ إِنِّى أُنْسِيتُ ذَلِكَ الْأَمْرَ فَقَالَ ع إِنْ كُنْتَ
كَاذِباً فَضَرَبَكَ اللَّهُ بِهَا بَيْضَاءَ لَامِعَةً لَا
تُوَارِيهَا الْعِمَامَةُ .
قال الرضى يعنى البرص فأصاب أنسا هذا الداء فيما بعد فى وجهه فكان لا
يرى إلا مبرقعا .
و درود خدا بر او، فرمود: (چون به شهر بصره رسيد خواست انس بن مالك
را به سو طلحه و زبير بفرستد تا آنچه از پيامبر (ص) دربارة آنان شنيده
، يادشان آورد، أنس ، سرباز زد و گفت من آن سخن پيامبر (ص) را فراموش
كردم، فرمود) (44)
اگر دروغ مى گويى خداوند تو را به بيمارى بُرُص (سفيدى روشن) دچار كند
كه عمامه آن را نپوشاند، (پس از نفرين امام ، أنس به بيمار برص در سر و
صورت دچار شد ، كه همواره نقاب مى زد).
حكمت 312روانشناسى عبادات(علمى، عبادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ
إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ وَ
إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ.
و درود خدا بر او ، فرمود: دل ها را روى آوردن و نشاط ، و پْشت
كردن و فرارى است؛ پس آنگاه كه نشاط دارند آن را بر انجام مستحبات وا
داريد ، و آنگاه كه پْشت كرده بى نشاط است، به انجام واجبات قناعت
كنيد.
حكمت 313جامعيت قرآن (علمى)
وَ قَالَ [عليه السلام] وَ فِى الْقُرْآنِ نَبَأُ مَا قَبْلَكُمْ
وَ خَبَرُ مَا بَعْدَكُمْ وَ حُكْمُ مَا بَيْنَكُمْ .
و درود خدا بر او ، فرمود: در قرآن اخبار گذشتگاه ، و آيندگان ، و
احكام مورد نياز زندگى تان وجود دارد.
حكمت 314روش برخورد با متجاوز (اخلاقى، سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَيْثُ جَاءَ
فَإِنَّ الشَّرَّ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّرُّ .
و درود خدا بر او ، فرمود: سنگ را از همان جايى كه دشمن پرت كرده ،
باز گردانيد ، كه شر را جز شر پاسخى نيست.
حكمت 315روش نويسندگى(علمى، هنرى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِكَاتِبِهِ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِى
رَافِعٍ أَلِقْ دَوَاتَكَ وَ أَطِلْ جِلْفَةَ قَلَمِكَ وَ فَرِّجْ
بَيْنَ السُّطُورِ وَ قَرْمِطْ بَيْنَ الْحُرُوفِ فَإِنَّ ذَلِكَ
أَجْدَرُ بِصَبَاحَةِ الْخَطِّ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (به نويسندة خود عبيدالله بن ابى رافع
دستور داد)
در دوات، ليقه بينداز ، نوك قلم را بلند بگير، ميان سطرها فاصله بگذار،
و حروف را نزديك به يكديگر بنويس ، كه اين شيوه براى زيبايى خط بهتر
است.
حكمت 316پيشواى مؤمنان و تبهكاران(اعتقادى،اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] أَنَا يَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِينَ وَ
الْمَالُ يَعْسُوبُ الْفُجَّارِ
قال الرضى و معنى ذلك أن المؤمنين يتبعوننى و الفجار يتبعون المال كما
تتبع النحل يعسوبها و هو رئيسها .
و درود خدا بر او ، فرمود: من پيشواى مؤمنان ، و مال ، پيشواى
تبهكاران است.
مى گويم: (معناى سخن امام ، اين است كه مؤمنان از من پيروى مى كنند و
بدكاران پيرو مال مى باشند آنگونه كه زنبورانِ عسل از رئيس خود اطاعت
مى كنند)
حكمت 317اختلاف مسلمين و انحراف يهوديان(اعتقادى، سياسى)
وَ قَالَ لَهُ بَعْضُ الْيَهُودِ مَا دَفَنْتُمْ نَبِيَّكُمْ
حَتَّى اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ فَقَالَ [عليه السلام] لَهُ إِنَّمَا
اخْتَلَفْنَا عَنْهُ لَا فِيهِ وَ لَكِنَّكُمْ مَا جَفَّتْ
أَرْجُلُكُمْ مِنَ الْبَحْرِ حَتَّى قُلْتُمْ لِنَبِيِّكُمْ اجْعَلْ
لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (شخصى يهودى ، به امام گفت: هنوز
پيامبرتان را دفن نكرده، درباره اش اختلاف كرديد، امام فرمود:)
ما دربارة آنچه كه از او رسيده اختلاف كرديم، نه در خود او ؛ اما شما
يهوديان ، هنوز پاى شما پس از نجات از درياى نيل خشك نشده بود كه به
پيامبرتان گفتيد:" براى ما خدايى بساز، چنانكه بت پرستان خدايى دارند!"
و پيامبر شما گفت: "شما مردمى نادانيد".
حكمت 318قاطعيت در مبارزات(سياسى، نظامى)
وَ قِيلَ لَهُ بِأَيِّ شَيْءٍ غَلَبْتَ الْأَقْرَانَ فَقَالَ
[عليه السلام] مَا لَقِيتُ رَجُلًا إِلَّا أَعَانَنِى عَلَى نَفْسِهِ .
قال الرضى يومئ بذلك إلى تمكن هيبته فى القلوب .
و درود خدا بر او ، فرمود: (از امام پرسيدند: با كدام نيرو بر
حريفان خود پيروز شدي؟ فرمود)
كسى را نديدم جز آن كه مرا در شكست خود يارى مى داد!.
مى گويم: (امام به اين نكته اشاره كرد كه هيبت و ترس مولايمان در دلها
جاى مى گرفت).
حكمت 319ره آورد شوم تهيدستى(اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِابْنِهِ مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِيَّةِ
يَا بُنَيَّ إِنِّى أَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ
مِنْهُ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ
دَاعِيَةٌ لِلْمَقْتِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (به پسرش محمد حنفيه سفارش كرد) اى
فرزند! من از تهيدستى بر تو هراسناكم ، از فقر به خدا پناه ببر ، كه
همانا فقر ، دين انسان را ناقص ، و عقل را سرگردان ، و عامل دشمنى (45)
است.
حكمت 320روش صحيح پرستيدن (علمى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِسَائِلٍ سَأَلَهُ عَنْ مُعْضِلَةٍ سَلْ
تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً فَإِنَّ الْجَاهِلَ
الْمُتَعَلِّمَ شَبِيهٌ بِالْعَالِمِ وَ إِنَّ الْعَالِمَ
الْمُتَعَسِّفَ شَبِيهٌ بِالْجَاهِلِ الْمُتَعَنِّتِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (شخصى مسئلة پيچيده اى سؤال كرد، فرمود:
) براى فهميدن بپرس ، به براى آزار دادن ؛ كه نادان آموزش گيرنده،
همانند داناست، و همانا داناى بى انصاف چون نادان بهانه جو است!.
حكمت 321قاطعيت رهبرى در مشورت(سياسى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ قَدْ
أَشَارَ إِلَيْهِ فِى شَيْءٍ لَمْ يُوَافِقْ رَأْيَهُ لَكَ أَنْ
تُشِيرَ عَلَيَّ وَ أَرَى فَإِنْ عَصَيْتُكَ فَأَطِعْنِى .
و درود خدا بر او ، فرمود: (عبدالله بن عباس در مسئله اى نظر داد
كه امام آن را قبول نداشت و فرمود) بر تو است كه رأى خود را به من
بگويى، و من باى پيرامون آن بينديشم ، آنگاه اگر خلاقى نظر تو فرمان
دادم بايد اطاعت كني! (46)
حكمت 322ضرورت تقويت روحية مردم پس از جنگ(سياسى، اجتماعى)
وَ رُوِيَ أَنَّهُ [عليه السلام] لَمَّا وَرَدَ الْكُوفَةَ
قَادِماً مِنْ صِفِّينَ مَرَّ بِالشِّبَامِيِّينَ فَسَمِعَ بُكَاءَ
النِّسَاءِ عَلَى قَتْلَى صِفِّينَ وَ خَرَجَ إِلَيْهِ حَرْبُ بْنُ
شُرَحْبِيلَ الشِّبَامِيِّ وَ كَانَ مِنْ وُجُوهِ قَوْمِهِ فَقَالَ
[عليه السلام] لَهُ أَ تَغْلِبُكُمْ نِسَاؤُكُمْ عَلَى مَا أَسْمَعُ أَ
لَا تَنْهَوْنَهُنَّ عَنْ هَذَا الرَّنِينِ وَ أَقْبَلَ حَرْبٌ يَمْشِى
مَعَهُ وَ هُوَ [عليه السلام] رَاكِبٌ فَقَالَ [عليه السلام] ارْجِعْ
فَإِنَّ مَشْيَ مِثْلِكَ مَعَ مِثْلِى فِتْنَةٌ لِلْوَالِى وَ
مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (وقتى امام از جنگ صفين باز مى گشت، به
محله شباميان (47) رسيد، او از گريه زنان بر كشتگان جنگ را شنيد، ناگاه
حرب بن شُرحبيل شبامى، بزرگ قبيلة شباميان خدمت امام رسيد به او فرمود)
آيا آن گونه كه مى شنوم ، زنان شما بر شما چيره شده اند؟ چرا آنان را
از گريه و زارى باز نمى داريد؟ (حرب پياده و امام سوار بر اسب مى رفتند
، به او فرمود) باز گرد، كه پياده رفتن رييس قبيله اى چون تو پشت سر من
، موجب انحراف زمامدار و زبون مؤمن است.
حكمت 323علل انحراف خوارج(سياسى، اعتقادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] وَ قَدْ مَرَّ بِقَتْلَى الْخَوَارِجِ
يَوْمَ النَّهْرَوَانِ بُؤْساً لَكُمْ لَقَدْ ضَرَّكُمْ مَنْ غَرَّكُمْ
فَقِيلَ لَهُ مَنْ غَرَّهُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ
الشَّيْطَانُ الْمُضِلُّ وَ الْأَنْفُسُ الْأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ
غَرَّتْهُمْ بِالْأَمَانِيِّ وَ فَسَحَتْ لَهُمْ بِالْمَعَاصِى وَ
وَعَدَتْهُمُ الْإِظْهَارَ فَاقْتَحَمَتْ بِهِمُ النَّارَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (در جنگ نهروان هنگامى كه از كنار
كشتگان خوارج مى گذشت فرمود) واى به حال شما! آن كه شما را فريب داد به
شما زيان رساند. پرسيدند چه كسى آنان را فريفت، اى امير المؤمنين [عليه
السلام]، در جواب فرمود: شيطان گمراه كننده، و نفسى كه به بدى فرمان مى
دهد ، آنان را به آرزوها مغرور ساخت ، و راه گناه را بر ايشان آماده
كرد، و به آنان وعدة پيروزى داد ، و سر انجام به آتش جهنم گرفتارشان
كرد.
حكمت 324خدا ترس در خلوتگاهها (اخلاقى، اعتقادى، تربيتى)
وَ قَالَ [عليه السلام] اتَّقُوا مَعَاصِيَ اللَّهِ فِى
الْخَلَوَاتِ فَإِنَّ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاكِمُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: از نافرمانى خدا در خلوت ها بپرهيزيد،
زيرا همان كه گواه است، داورى مى كند.
حكمت 325اندوه عزاى محمد بن ابى بكر(سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لَمَّا بَلَغَهُ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ
أَبِى بَكْرٍ .
إِنَّ حُزْنَنَا عَلَيْهِ عَلَى قَدْرِ سُرُورِهِمْ بِهِ إِلَّا
أَنَّهُمْ نَقَصُوا بَغِيضاً وَ نَقَصْنَا حَبِيباً .
و درود خدا بر او ، فرمود: (آنگاه كه خبر كشته شدن محمد بن ابى بكر
را به او دادند فرمود) همانا اندوه ما بر شهادت او ، به اندازه شادى
شاميان است، جز آن كه از آن يك دشمن ، و از ما يك دوست كم شد.
حكمت 326مهلت پذيرش توبه(معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْعُمُرُ الَّذِى أَعْذَرَ اللَّهُ فِيهِ
إِلَى ابْنِ آدَمَ سِتُّونَ سَنَةً .
و درود خدا بر او ، فرمود: عمرى كه خدا از فرزند آدم پوزش را مى
پذيرد شصت سال است.
حكمت 327پيروزيهاى دروغين(سياسى، اخلاقى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَا ظَفِرَ مَنْ ظَفِرَ الْإِثْمُ بِهِ وَ
الْغَالِبُ بِالشَّرِّ مَغْلُوبٌ .
و درود خدا بر او ، فرمود: پيروز نشد آن كس كه گناه بر او چيرگى
يافت، و آن كس كه با بدى پيروز شد شكست خورده است.
حكمت 328وظيفة سرمايه داران(اقتصادى،اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِى
أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ
إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ
عَنْ ذَلِكَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: همانا خداى سبحان روزى فقراء را در
اموال سرمايه داران قرار داده است، پس فقيرى گرسنه نمى ماند جز به
كاميابى توانگران ، و خداوند از آنان دربارة گرسنگى گرسنگان خواهد
پرسيد.
حكمت 329بى نيازى از عذر خواهى(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ أَعَزُّ
مِنَ الصِّدْقِ بِهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: بى نيازى از عذر خواهى، گرامى تر از عذر
راستين است.
حكمت 330مسؤليت نعمت ها(اعتقادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] أَقَلُّ مَا يَلْزَمُكُمْ لِلَّهِ أَلَّا
تَسْتَعِينُوا بِنِعَمِهِ عَلَى مَعَاصِيهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: حق خدا بر عهدة شما اينكه از نعمت هاى
الهى د رگناهان يارى نگيريد.
حكمت 331ارزش اطاعت و بندگى(عبادى، اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ
الطَّاعَةَ غَنِيمَةَ الْأَكْيَاسِ عِنْدَ تَفْرِيطِ الْعَجَزَةِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: خداى سبحان طاعت را غنيمت زيركان قرار
داد آنگاه كه مردم ناتوان ، كوتاهى كنند.
حكمت 332مسؤليت رهبري (سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] السُّلْطَانُ وَزَعَةُ اللَّهِ فِى
أَرْضِهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: حاكم اسلامى ، پاسبان خدا در زمين اوست.
حكمت 333روانشناسى مؤمن(علمى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] فِى صِفَةِ الْمُؤْمِنِ الْمُؤْمِنُ
بِشْرُهُ فِى وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِى قَلْبِهِ أَوْسَعُ شَيْءٍ
صَدْراً وَ أَذَلُّ شَيْءٍ نَفْساً يَكْرَهُ الرِّفْعَةَ وَ يَشْنَأُ
السُّمْعَةَ طَوِيلٌ غَمُّهُ بَعِيدٌ هَمُّهُ كَثِيرٌ صَمْتُهُ
مَشْغُولٌ وَقْتُهُ شَكُورٌ صَبُورٌ مَغْمُورٌ بِفِكْرَتِهِ ضَنِينٌ
بِخَلَّتِهِ سَهْلُ الْخَلِيقَةِ لَيِّنُ الْعَرِيكَةِ نَفْسُهُ
أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ وَ هُوَ أَذَلُّ مِنَ الْعَبْدِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (در توصيف مؤمن فرمود) شادى مؤمن در
چهرة او ، و اندوه وى در دلش پنهان است، سينه اش از هر چيزى فراخ تر ،
و نفس او از هر چيزى خوارتر است. برترى جويى را زشت ، و رياكارى را
دشمن مى شمارد، اندوه او طولانى ، و همت او بلند است، سكوتش فراوان ، و
وقت او با كار گرفته است، شكر گزار و شكيبا و ژرف انديش است. از كسى در
خواست ندارد و نرم خو و فروتن است، نفس او از سنگ خارا سخت تر اما در
ديندارى از بنده خوارتر است.
حكمت 334ياد مرگ و آرزوها(اخلاقى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لَوْ رَأَى الْعَبْدُ الْأَجَلَ وَ
مَصِيرَهُ لَأَبْغَضَ الْأَمَلَ وَ غُرُورَهُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: اگر بندة خدا اجل و پايان كارش را مى
ديد، با آرزو و فريب آن دشمنى مى ورزيد.
حكمت 335آفات اموال (اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِكُلِّ امْرِئٍ فِى مَالِهِ شَرِيكَانِ
الْوَارِثُ وَ الْحَوَادِثُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: براى هر كسى در مال او دو شريك است:
وارث و حوادث.
حكمت 336مسؤليت وعده دادن(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْمَسْئُولُ حُرٌّ حَتَّى يَعِدَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: كسى كه چيزى از او خواسته اند تا وعده
نداده آزاد است.
حكمت 337ضرورت عمل گرايى(اخلاقى، تربيتى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الدَّاعِى بِلَا عَمَلٍ كَالرَّامِى بِلَا
وَتَرٍ .
و درود خدا بر او ، فرمود: دعوت كنندة بى عمل، چون تير انداز بدون
كمان است.
حكمت 338اقسام علم (علمى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْعِلْمُ عِلْمَانِ مَطْبُوعٌ وَ
مَسْمُوعٌ وَ لَا يَنْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذَا لَمْ يَكُنِ
الْمَطْبُوعُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: علم دو گونه است: علم فطرى و علم
اكتسابي؛ اگر هماهنگ با علم فطري(48) نباشد سودمند نخواهد بود.
حكمت 339قدرت و حاكميت انديشه(سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] صَوَابُ الرَّأْيِ بِالدُّوَلِ يُقْبِلُ
بِإِقْبَالِهَا وَ يَذْهَبُ بِذَهَابِهَا .
و درود خدا بر او ، فرمود: استوارى رأى با كسى است كه قدرت و
دارايى دارد، با روى آوردن قدرت، روى آورد، و با پشت كردن آن روى بر
تابد.
حكمت 340ارزش پاكدامنى و شكر گزارى (اخلاقى، سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّكْرُ
زِينَةُ الْغِنَى .
و دورد خدا بر او ، فرمود: پاكدامنى زيور تهيدستى ، و شكر گزارى
زيور بى نيازى (ثروتمندى) است.
حكمت 341روز دردناك ظالم(سياسى)
وَ قَالَ [عليه السلام] يَوْمُ الْعَدْلِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ
مِنْ يَوْمِ الْجَوْرِ عَلَى الْمَظْلُومِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: روز انتقام گرفتن از ظالم سخت تر از
ستمكارى بر مظلوم است.
حكمت 342راه بى نيازى(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْغِنَى الْأَكْبَرُ الْيَأْسُ عَمَّا فِى
أَيْدِى النَّاسِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: برترين بى نيازى و دارايى، نوميدى است
از آنچه در دست مردم است.
حكمت 343شناخت مردم و ضد ارزش ها(سياسى، علمى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الْأَقَاوِيلُ مَحْفُوظَةٌ وَ السَّرَائِرُ
مَبْلُوَّةٌ وَ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ وَ النَّاسُ
مَنْقُوصُونَ مَدْخُولُونَ إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ سَائِلُهُمْ
مُتَعَنِّتٌ وَ مُجِيبُهُمْ مُتَكَلِّفٌ يَكَادُ أَفْضَلُهُمْ رَأْياً
يَرُدُّهُ عَنْ فَضْلِ رَأْيِهِ الرِّضَى وَ السُّخْطُ وَ يَكَادُ
أَصْلَبُهُمْ عُوداً تَنْكَؤُهُ اللَّحْظَةُ وَ تَسْتَحِيلُهُ
الْكَلِمَةُ الْوَاحِدَةُ .
و درود خدا بر او، فرمود: گفتارها نگهدارى مى شود، و نهان ها
آشكار، و هر كسى در گرو اعمال خويش است، و مردم گرفتار كمبودها و آفت
هايند جز آن را كه خدا نگهدارد؛ در خواست كنندگانش مردم آزار، و
پاسخگويان به زحمت و رنج دچارند ، و آن كس كه در انديشه از همه برتر
است با اندك خشنودى يا خشمى از رأى خود باز مى گردد. و آن كس كه از همه
استوار تر است از نيك نگاهى ناراحت شود يا كلمه او را دگرگون سازد.
حكمت 344ضرورت توجه به فنا پذيرى دنيا(اخلاقى، اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَعَاشِرَ النَّاسِ اتَّقُوا اللَّهَ
فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ مَا لَا يَبْلُغُهُ وَ بَانٍ مَا لَا يَسْكُنُهُ
وَ جَامِعٍ مَا سَوْفَ يَتْرُكُهُ وَ لَعَلَّهُ مِنْ بَاطِلٍ جَمَعَهُ
وَ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهُ أَصَابَهُ حَرَاماً وَ احْتَمَلَ بِهِ آثَاماً
فَبَاءَ بِوِزْرِهِ وَ قَدِمَ عَلَى رَبِّهِ آسِفاً لَاهِفاً قَدْ
خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ
.(49)
و درود خدا بر او ، فرمود: اى مردم از خدا بترسيد، چه بسا آرزومندى
كه به آروزى خود نرسيد، و سازندة ساختمانى كه در آن مسكن نكرد، و
گردآورنده اى كه زود آنچه را گرد آورده ، رها خواهد كرد شايد كه از راه
باطل گرد آورده و يا حق ديگران را بازداشته ، و با حرام به هم آميخته ،
كه گناهش بر گردن اوست، و با سنگينى بار گناه در مى گذرد، و با پشيمانى
و حسرت به نزد خدا مى رود كه:
"در دنيا و آخرت زيان كرده و اين است زيانكارى آشكار"
حكمت 345يكى از راه هاى پاك ماندن(معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مِنَ الْعِصْمَةِ تَعَذُّرُ الْمَعَاصِى .
و درود خدا بر او ، فرمود: دست نيافتن به گناه نوعى عصمت است.
حكمت 346مشكلات در خواست كردن(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَاءُ وَجْهِكَ جَامِدٌ يُقْطِرُهُ
السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُهُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: آبروى تو چون يخى جامد است كه در خواست
آن را قطره قطره آب مى كند، پس بنگر كه آن را نزد چه كسى فرو مى ريزي؟.
حكمت 347جايگاه ستايش(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] الثَّنَاءُ بِأَكْثَرَ مِنَ
الِاسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصِيرُ عَنِ الِاسْتِحْقَاقِ عِيٌّ
أَوْ حَسَدٌ .
و درود خدا بر او ، فرمود: ستودن بيش از آنچه كه سزاوار است نوعى
چاپلوسى ، و كمتر از آن ، درماندگى يا حسادت است.
حكمت 348سخت ترين گناه(اخلاقى)
وَ قَالَ [عليه السلام] أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ
صَاحِبُهُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: سخت ترين گناه ، آن كه گناهكار آن را
كوچك بشمارد.
حكمت 349الگوى انسان كامل(اخلاقى، معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] مَنْ نَظَرَ فِى عَيْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ
عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ وَ مَنْ رَضِيَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ يَحْزَنْ
عَلَى مَا فَاتَهُ وَ مَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ وَ مَنْ
كَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ وَ مَنْ
دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ وَ مَنْ كَثُرَ كَلَامُهُ كَثُرَ
خَطَؤُهُ وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَيَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ
حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ
مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ وَ مَنْ نَظَرَ فِى عُيُوبِ
النَّاسِ فَأَنْكَرَهَا ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ
الْأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ وَ مَنْ
أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ
وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا
فِيمَا يَعْنِيهِ.
و درود خدا بر او ، فرمود: آن كس كه در عيب خود بنگرد از عيب جويى
ديگران باز ماند، و كسى كه به روزى خدا خشنود باشد بر آنچه از دست رود
اندوهگين نباشد، و كسى كه شمشير ستم بر كشد با آن كشته شود و آن كس كه
در كارها خود را به رنج اندازد خود را هلاك سازد ، و هر كس خود را در
گردابهاى بلا افكند عرق گردد، و هر كس به جاهاى بدنام قدم گذاشت متهم
گرديد.
و كسى كه زياد سخن مى گويد: زياد هم اشتباه دارد، و هر كس كه بسيار
اشتباه كرد، شرم وحياء او اندك است ، و آن كه شرم او اندك ، پرهيزكارى
او نيز اندك خواهد بود، و كسى كه پرهيزكارى او اندك است دلش مرده، و ان
كه دلش مرده باشد، در آتش جهنم سقوط خواهد كرد. و آن كس كه زشتى هاى
مردم را بنگرد، و آن را زشت بشمارد سپس همان زشتى ها را مرتكب شود، پس
او احمق واقعى است. قناعت ، مالى است كه پايان نيابد، و آن كس كه
فراوان به ياد مرگ باشد در دنيا به اندك چيزى خشنود است، و هر كس بداند
كه گفتار او نيز از اعمال او به حساب مى آيد جز به ضرورت سخن نگويد.
حكمت 350روانشناسى مردان ستمكار(سياسى، اجتماعى،اخلاقى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِلظَّالِمِ مِنَ الرِّجَالِ ثَلَاثُ
عَلَامَاتٍ يَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِيَةِ وَ مَنْ دُونَهُ
بِالْغَلَبَةِ وَ يُظَاهِرُ الْقَوْمَ الظَّلَمَةَ .
و درود خدا بر او ، فرمود: مردم ستمكار را سه نشان است: با سركشى
به مافوق خود ستم روا دارد، و به زير دستان خود با زور و چيرگى ستم مى
كند، و ستمكاران را يارى مى دهد.
حكمت 351اميدوارى در سختى ها(معنوى)
وَ قَالَ [عليه السلام] عِنْدَ تَنَاهِى الشِّدَّةِ تَكُونُ
الْفَرْجَةُ وَ عِنْدَ تَضَايُقِ حَلَقِ الْبَلَاءِ يَكُونُ الرَّخَاءُ
.
و درود خدا بر او ، فرمود: چون سختى ها به نهايت رسد، گشايش پديد
آيد، و آن هنگام كه حلقه هاى بلا تنگ گردد آسايش فرا رسد.
حكمت 352اعتدال در پرداخت به امور خانواده(اخلاقى،اجتماعى،خانوادگى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ لَا تَجْعَلَنَّ
أَكْثَرَ شُغُلِكَ بِأَهْلِكَ وَ وَلَدِكَ فَإِنْ يَكُنْ أَهْلُكَ وَ
وَلَدُكَ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ
أَوْلِيَاءَهُ وَ إِنْ يَكُونُوا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَمَا هَمُّكَ وَ
شُغُلُكَ بِأَعْدَاءِ اللَّهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (به برخى از ياران خود فرمود) بيشترين
اوقات زندگى را به زن و فرزندت اختصاص مده ، زيرا اگر زن و فرزندت از
دوستان خدا باشند خدا آن ها را تباه نخواهد كرد ، و اگر دشمنان خدايند
، چرا غم دشمنان خدا را مى خوري؟!
حكمت 353بزرگ ترين عيب(اخلاقى)
وَ قَالَ [عليه السلام] أَكْبَرُ الْعَيْبِ أَنْ تَعِيبَ مَا فِيكَ
مِثْلُهُ .
و درود خدا بر او، فرمود: بزرگ ترين عيب آن كه چيزى را در خوددارى،
بر ديگران عيب بشمار!
حكمت 354روش تبريك گفتن در تولد فرزند(اخلاقى، اجتماعى)
وَ هَنَّأَ بِحَضْرَتِهِ رَجُلٌ رَجُلًا بِغُلَامٍ وُلِدَ لَهُ
فَقَالَ لَهُ لِيَهْنِئْكَ الْفَارِسُ فَقَالَ [عليه السلام] لَا تَقُلْ
ذَلِكَ وَ لَكِنْ قُلْ شَكَرْتَ الْوَاهِبَ وَ بُورِكَ لَكَ فِى
الْمَوْهُوبِ وَ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ رُزِقْتَ بِرَّهُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (در حضور امام، شخصى با اين عبارت ،
تولد نوزادى را تبريك گفت " قدم دلاورى يكّه سوار مبارك باد" (50)
چنين مگو ! بلكه بگو : خداى بخشنده را شكر گزار ، و نوزاد بخشيده بر تو
مبارك ، اميد كه بزرگ شود و از نيكو كارى اش بهرمند گردي!.
حكمت 355پرهيز از تجمل گرايى(اعتقادى، سياسى)
وَ بَنَى رَجُلٌ مِنْ عُمَّالِهِ بِنَاءً فَخْماً فَقَالَ [عليه
السلام] أَطْلَعَتِ الْوَرِقُ رُءُوسَهَا إِنَّ الْبِنَاءَ يَصِفُ لَكَ
الْغِنَى .
و درود خدا بر او ، فرمود: وقتى يكى از كارگزارانِ امام، خانة با
شكوهى ساخت به او فرمود) سكه هاى طلا و نقره سر بر آورده خود را آشكار
ساختند، همانا ساختن مجلل بى نيازى و ثروتمندى تو را مى رساند.
حكمت 356قدرت خداوند در روزى رسانى(اعتقادى)
وَ قِيلَ لَهُ [عليه السلام] لَوْ سُدَّ عَلَى رَجُلٍ بَابُ
بَيْتِهِ وَ تُرِكَ فِيهِ مِنْ أَيْنَ كَانَ يَأْتِيهِ رِزْقُهُ
فَقَالَ [عليه السلام] مِنْ حَيْثُ يَأْتِيهِ أَجَلُهُ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (از امام پرسيدند: اگر دُرِ خانة مردى
را به رويش بندند، روزى او از كجا خواهد آمد ؟ فرمود)
از آن جايى كه مرگ او مى آيد!.
حكمت 357روش تسليت گفتن(اخلاقى، اجتماعى)
وَ عَزَّى قَوْماً عَنْ مَيِّتٍ مَاتَ لَهُمْ فَقَالَ [عليه السلام]
إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَيْسَ لَكُمْ بَدَأَ وَ لَا إِلَيْكُمُ
انْتَهَى وَ قَدْ كَانَ صَاحِبُكُمْ هَذَا يُسَافِرُ فَعُدُّوهُ فِى
بَعْضِ أَسْفَارِهِ فَإِنْ قَدِمَ عَلَيْكُمْ وَ إِلَّا قَدِمْتُمْ
عَلَيْهِ .
و درود خدا بر او ، فرمود: (مردمى را در مرگ يكى از خويشاوندانشان
چنين تسليت گفت)
مْردن از شما آغاز نشده ، و به شما نيز پايان نخواهد يافت. اين دوست
شما به سفر مى رفت، اكنون پنداريد كه به يكى از سفرها رفته ؛ اگر او
باز نگردد شما به سوى او خواهيد رفت.
حكمت 358مسؤوليت نعمت ها(اخلاقى، اقتصادى)
وَ قَالَ [عليه السلام] أَيُّهَا النَّاسُ لِيَرَكُمُ اللَّهُ مِنَ
النِّعْمَةِ وَجِلِينَ كَمَا يَرَاكُمْ مِنَ النِّقْمَةِ فَرِقِينَ
إِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَيْهِ فِى ذَاتِ يَدِهِ فَلَمْ يَرَ ذَلِكَ
اسْتِدْرَاجاً فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً وَ مَنْ ضُيِّقَ عَلَيْهِ فِى
ذَاتِ يَدِهِ فَلَمْ يَرَ ذَلِكَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَيَّعَ
مَأْمُولًا.
و درود خدا بر او ، فرمود: اى مردم، بايد خدا شما را به هنگام نعمت
همانند هنگامه كيفر ، ترسان بنگرد ، زيرا كسى كه رفاه و گشايش را زمينة
گرفتار شدن خويش نداند ، پس خود را از حوادث ترسناك ايمن مى پندارد و
آن كس كه تنگدستى را آزمايش الهى نداند پاداشى را كه اميدى به آن بود
از دست خواهد داد.
حكمت 359راه خود سازى(اخلاقى، تربيتى)
وَ قَالَ [عليه السلام] يَا أَسْرَى الرَّغْبَةِ أَقْصِرُوا
فَإِنَّ الْمُعَرِّجَ عَلَى الدُّنْيَا لَا يَرُوعُهُ مِنْهَا إِلَّا
صَرِيفُ أَنْيَابِ الْحِدْثَانِ أَيُّهَا النَّاسُ تَوَلَّوْا مِنْ
أَنْفُسِكُمْ تَأْدِيبَهَا وَ اعْدِلُوا بِهَا عَنْ ضَرَاوَةِ
عَادَاتِهَا .
و درود خدا بر او ، فرمود: اى اسيران آرزوها ، بس كنيد! زيرا
صاحبان مقامات دنيا را تنها دندان حوادث روزگار به هراس افكند، اى مردم
كار تربيت خود را خود بر عهده گيريد، و نفس را از عادت هايى كه به آن
حرص دارد باز گردانيد.
حكمت 360ضرورت پرهيز از بدگمانى(اخلاقى، اجتماعى)
وَ قَالَ [عليه السلام] لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ
أَحَدٍ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِى الْخَيْرِ مُحْتَمَلًا .
و درود خدا بر او ، فرمود: شايسته نيست به سخنى كه از دهان كسى
خارج شد، گمان بد ببرى ، چرا كه براى آن برداشت نيكويى مى توان داشت.
پى نوشته ها:
1. اشاره
به : اومانسيم Humanism (انسان شناسى در تمام ابعاد) كه از نظر بيولوژى
، و فيزيولوژى و روانى انسان را مورد ارزيابى قرار مى دهند.
2. به هنگام حركت امام [عليه السلام] جهت سركوب شورشيان بصره، سعد و
قّاص و محمد بن مسلمه ، و اسامه بن زيد و عبدالله بن عمر آمادة حركت
نشدند. امام پرسيد چرا آمادة جهاد نمى شويد ؟ گفتند : از اينكه مسلمانى
را بكشيم ناراحتيم ، امام فرمود: بر بيعت من وفا داريد؟ گفتند: آري،
امام فرمود به خانه هاى تان برويد. آن گاه حكمت 15 را زمزمه كرد.
3. نقد مكتب ولونتاريسم Voluntarism (مكتب اصالت اراده و اختيار) كه
هرگونه جبرى را نفى مى كند، زيرا در اسلام انسان با كمك خدا عمل مى كند.
4. حارث ابن حوط هم مخالف جنگ جُمُل بود و به امام گفت من هم مانند سعد
وقّاص و عبدالله عمر شركت نمى كنم.
5. اين كلمات را امام [عليه السلام] در روز شورا مطرح فرمود، كه مردم
داشتند با عثمان بيعت مى كردند.
6. اشاره به علم: پسى كوفيسيكس Psychophysics (رابطة تن با روان) و
پسيكوسوماتيكس Psychosomatics كه از دو واژة Psycho يعنى روان و روح و
Soma به معنى گرفته شده است، يعنى اشتراك روح و بدن و اشاره به علم: بى
هيوريسم Behaviorism (رفتار شناسي).
7. عُمق و عْمق ، در بيابان بى آب و علف ، پيشروى كردن و سرگردان شدن و
به هلاكت رسيدن است. كسى كه با توهم پيش رود نيز دچار همين سر نوشت
خواهد بود.
8. نقد تفكّر: ايده آليسم Idealism (خيال پرستى ، ذهن گرائي) در برابر
رئاليسم Realism (واقع گرائي).
9. شهر انبار يكى از شهرهاى شام ، در شصت كيلومترى بغداد قرار داشت كه
در سال دوازدهم هجرى به دست مسلمانان افتاد.
10. نافله : يعنى مستحب ، و فريضه يعنى واجب.
11. بقول سعدي: اول انديشه وانگهى گفتار.
12. خباّب پسر أرُت ، از مسلمانان صدر اسلام است كه در مكه آسيب فراوان
ديد تا آنجا كه مشركين پْشت او را داغ كردند ، در جنگ صفين در ركاب
امير المؤمنين[عليه السلام] بود و در سال 37 هجرى در كوفه در گذشت.
13. اشاره به علم: پداگوژى Pedagogy (علم تربيت).
14. سالى كه نكوست از بهارش پيداست.
15. به نقا قاموس الرجال ج 5 ص 149 ـ و در مروج الذّهب ضراربن حكزه و
در شرح ابن ابى الحديد ضرار بن ضمره الضابى ، ثبت شد.
16. ص 27.
17. نقد مكتب وْلونتاريسم Voluntarism (مكتب اصالت اراده و اختيار) كه
هرگونه جبرى را نفى مى كند، زيرا در اسلام انسان با كمك خدا عمل مى
كند.
18. جاحظ: يكى از دانشمندان اهل سنت مى گويد: اگر نداشتيم جز همين
رهنمود، امت اسلامى را شافى و كافى و بى نياز كننده بود. "البيان و
التبيين ج 1 ص 83 "
19. انفال 33.
20. اشاره به علم: پسى كياترى Psychiaty (شناخت امراض رواني).
21. انفال 28.
22. آل عمران 68.
23. حروراء ، دهكده اى است نزديك كوفه كه گروه منحرف خوارج آنجا را
براى پيكار با امام [عليه السلام] انتخاب كرده بودند و آن شخص و غروه
ابن ادنه بود كه در جنگ نهروان كشته شد.
24. نُوف پسر فضاله ، اهل همدا از ياران امير المؤمنين [عليه السلام]
بود و بكَاله قبيله اى از يمن بود.
25. آب را عطر قرار دادن ، تعبيرى است كه در سخنان حضرت عيسى [عليه
السلام] نيز آمده است كه فرمود: عطر خوشبوى من آب ، و ناخورشم گرسنگى
است. " النصوف الاسلامى نوشتة زكى مبارك "
26. شعار: جامه زيرين و دثار : جامة رو.
27. ضرورت تعديل خوش بينى (آپتى ميسم Optemism ) و بد بينى (پسى ميسم
Pessimesm ).
28. بنى عبد شمس ، همان امويان هستند، كه عبد شمس پسر عموى هاشم بن
عبدالمطلب بود.
29. اشاره به علم : اتنولوژى Ethnology (قوم شناسي، مردم شناسي) كه به
شناخت قبائل گوناگون با روانشناسى حاكم بر آن مى پردازد.
30. اشاره به علم: كريولوژى Cryology (سرما شناسي) كه مولوى در مثنوى
معنوى دفتر اول ص 42 نسخة رمضانى اين حديث را به شعر در آورده است.
گفت پيـغمبر زسـرماى بهــار تن پوشـانيـد يــاران ! زينهــار
زانكه با جان شما آن مى كند كـان بهاران با درختان مى كند
ليــك بگريـزيد از برد خزان كان كند كو كرد با باغ و رزان
31. …
32. …
33. ناصر خسرو علوى : در فعل ، منافقى و بى باك، در قول حكيمى و
خردمند.
34. شخصى از امام [عليه السلام] پرسيد: چرا حق خود "امامت" را دير طلب
كردي؟ اين پاسخ را داد.
35. نفى : اوانتوريسم Aventurim (ماجراجوئي) كسانى كه بدون رعايت مسائل
اخلاقى و سياسى حاكم بر جامعه دست به اعمالى مى زنند كه نارواست.
36. سورة آل عمران : آية 134 .
37. سورة قصص : آية 5 .
38. رودكى : اندر بلاى سخت پديد آيد فضل و بزرگمردى و سالاري.
39. سورة نحل : آية 97 .
40. سعدى مى گويد: قناعت توانگر كند مرد را خبر كن حريص جهانگرد را.
41. نقد نسبى بودن اخلاق در زندگى (رلاتيويسم Relativism) "نسبيت" گر
چه در اينجا امام [عليه السلام] به نسبى بودن برخى از ارزش هاى اخلاقى
بين زن و مرد اشاره فرمود، و اين ارتباطى به نسبى بودن اخلاق ندارد.
42. ضرب المثل است چنان كه در فارسى مى گويند: "زن و فرزند دردسر است و
بى دردسر هم نمى شود زندگى كرد" يعنى ازدواج مسؤليت آور است، اگر مى
خواهى آزاد باشي، تشكيل خانواده بده.
43. امام باقر [عليه السلام] فرمود: مردى از امام سؤال كرد كه اى امير
مؤمنان با چه چيز خدا را شناختي؟ آن حضرت جواب داد: .
44. نُخَيًله ، جايى در نزديكى كوفه در سر راه شام، كه لشگرگاه بود،
سربازان و داوطلبان جنگ در آنجا گرد مى آمدند و سازماندهى مى شدند.
45. ابن ابى الحديد در شرح خود و جاحظ در البيان : ج 3 ، ص 121 ، حارث
بن حوط ضبط كرده اند.
46. هدف ، سعد وقاص است كه به انروا گراييد.
47. اشاره به علم : سوماتولوژى Somataology (خاصيت شناسي).
48. ذكر حكيم را به قرآن ، علم الهي، لوح محفوظ، تفسير كرده اند.
49. در يكى از روزهاى جنگ صفين ، امام سوار بر اسب در ميان ميدان رُجُز
مى خواند و شمشير را بر گردن آويخته بود، يكى از ياران گفت: يا امير
المؤمنين ! خود را حفظ كن ، نكند شما را غافلگير كنند. در پاسخ او جملة
بالا را فرمود:" توحيد صدوق: ص 264".
50. أنس بن مالك در روز غدير حضور داشت كه رسول خدا فرمود:" من كنت
مولاه فهذا على مولاه ، اللهم والِ من من والاه و عاد من عاده" اما
هواپرستى بر او غلبه كرد و گفت از يادم رفته است.
51. سورة اعراف : آية 138.
52. داعيه للمقت : برانگيزانندة خشم است، خشم خدا، يا خشم بندگان خدا.
53. ابن عباس به امام پيشنهاد داد تا معاويه را بر كار خود باقى
نگهدارد و پس از آرام شدن اوضاع مملكت ، او را عزل كند، امام در پاسخ
او اين سخن را فرمود.(تاريخ طبرى : ج6 ، ص 3089).
54. شاميان ، قبيله اى از مردم هُمًدان بودند.
55. علومى كه انسان در طبيعت و فطرت خود آن را مى يابد و زمينه هاى
يافتن آن را دارد (مطبوع) است، و علومى كه با درس و بحث آن را به دست
مى آورد(مسموع) مى باشد، اشاره به علم اين تيوشن Intuition (علم حضوري،
درك مستقيم) . برگسوئيسمBergsonism (درون بينى يا درك مستقيم) و اشاره
به اكتسابى بودن برخى از علوم (أكى ردAcguired) علم اكتسابى و (نيچرال
يايس Natural Science).
56. سورة حج : آية 11.
57. نوشتند، وقتى خدا به امام حسن مجتبى فرزندى عطا كرد، برخى با رسوم
جاهلى او را تبريك گفتند كه امام اين رهنمود را مطرح فرمود.