معنا و مراد از جمله
(اءغوينا هم كما غوينا)
(اغويناهم كما غوينا)
- گمراهشان كرديم، همان طور كه خود گمراه شديم، يعنى درست است كه گمراهى آنان
به اغواى ما بود، چون كه ما خود گمراه بوديم، و ليكن آن طور نبود كه ما
مجبورشان كنيم به گمراهى، بلكه عين گمراه كردن خودمان بود، همچنان كه خود ما به
اختيار خود گمراه شديم، ايشان نيز به اختيار خود گمراه شدند، و به هيچ وجه پاى
اجبار و زور در بين نبود.
دليل بر اين كه معناى آيه اين است، حكايتى است كه خداى تعالى از زبان ابليس نقل
كرده، كه در آن روز يعنى روز قيامت مى گويد:
(و ما كان لى عليكم من سلطان الا ان دعوتكم فاستجبتم لى، فلا
تلومونى و لوموا انفسكم ).
و نيز سوال و جواب ستمگران و اقران آنان را حكايت كرده و فرموده :
(و اقبل بعضهم على بعض يتساءلون
قالوا انكم كنتم تاتوننا عن اليمين قالوا بل لم تكونوا مؤمنين و ما كان لنا
عليكم من سلطان بل كنتم قوما طاغين فحق علينا قول ربنا انا لذائقون فاغويناكم
انا كنا غاوين ). يعنى از ما كه
گمراه بوديم به شما غير از گمراهى چيزى نرسيد.
از اين بيان روشن مى شود اينكه گفتند: (اغويناهم
كما غوينا)، معناى ديگرى هم دارد، و
آن اين است كه : مشركين از ما نظير همان وصفى را كسب كردند كه در خود ما بود،
چيزى كه هست اگر ما از آنان بيزارى مى جوييم براى اين است كه : ما ايشان را
مجبور به گمراهى نكرديم، و اگر ما را خداى خود گرفتند، و ما را پرستيدند به زور
و اجبار نبود.
(تبرانا اليك
) - اين جمله بيزارى بى قيد و شرط
پيشوايان است، مى گويند ما اصلا و به تمام معنا از مشركين بيزاريم، چون ما نمى
توانستيم ايشان را مجبور نموده و اختيار از ايشان سلب كنيم.
(ما كانوا ايانا يعبدون
) - يعنى با اجبار ما، ما را
نپرستيدند، و يا معنايش اين است كه : ما را نپرستيدند، چون كه ما از اعمال آنان
تبرى داريم، و كسى كه از عملى تبرى دارد، آن عمل را به وى نسب ت نمى دهند، آيات
ديگرى هم كه مى فرمايد روز قيامت اثرى از خدايان خود نمى يابند، برگشتش به همين
معنا است، كه خدايان نامبرده، خود را از پرستش آنان بيزار و برى مى دانند،
مانند آيه (و ضل عنهم ما كانوا
يفترون ) و آيه
(و ضل عنهم ما كانوا يدعون من قبل
) و
(و يوم نحشرهم جميعا ثم نقول للذين اشركوا مكانكم انتم و شركاوكم
فزيلنا بينهم و قال شركاوهم ما كنتم ايانا تعبدون
) و آياتى ديگر - دقت فرماييد -.
بعضى از مفسرين گفته اند: (معناى
آيه اين است كه : خدايان دروغى كه در دنيا پرستش مى شدند در قيامت به خداى
تعالى مى گويند: ما از اعمال مشركين به درگاهت بيزارى مى جوييم، چون كه آنان ما
را نمى پرستيدند، بلكه هواهاى خود را، و يا شياطين را مى پرستيدند)،
و ليكن اين تفسير از سخافت و زشتى خالى نيست (براى اينكه قبل از جمله مورد بحث
اقرار كردند كه ما آنان را گمراه كرديم ).
و چون هر يك از دو جمله (تبرانا
اليك ) و
(ما كانوا ايانا تعبدون
) معناى جمله
(اغويناهم كما غوينا)
را مى دهد لذا واو عاطفه بر سر آنها نيامد.
|
و قيل ادعوا شركاءكم فدعوهم فلم يستجيبوا لهم و راوا العذاب لو انهم
كانوا يهتدون |
مراد از كلمه (شركائهم - شركاى
ايشان ) آلهه اى است كه به خيال
آنان شركاى خدا بودند، و لذا (شركاء)
را به خود آنان اضافه كرد، و نسبت داد (شركاءشان )، و از اينكه فرمود:
(به ايشان گفته مى شود بخوانيد
شركاى خود را)، منظور از خواندن
آنها اين است كه : بيايند و پرستندگان خود را يارى نموده و عذاب را از ايشان
دفع كنند، و به همين جهت جمله (و
راوا العذاب - و ديدند عذاب را)، را
بعد از جمله (فلم يستجيبوا لهم - پس
خدايان، دعاى پرستندگان را اجابت نكردند)
آورد.
(لو انهم كانوا يهتدون
) - بعضى از مفسرين گفته اند: جواب
(لو)
در اينجا حذف شده، يعنى نفرمود كه : اگر در پى هدايت بودند چه مى شد زيرا خود
كلام بر آن دلالت دارد، و تقدير كلام اين است كه : آنان اگر راه به جايى مى
بردند، و هدايت را مى پذيرفتند، هر آينه عذاب را مى ديدند، يعنى در دنيا به
عذاب قيامت و حقانيت آن معتقد مى شدند، ممكن هم هست كلمه
(لو)
در اينجا به معناى آرزو باشد، و معناى آيه اين باشد كه : اى كاش راه به جايى مى
بردند، و هدايت را مى پذيرفتند.
|
و يوم يناديهم فيقول ماذا اجبتم المرسلين |
اين آيه عطف است بر چند آيه سابق، كه مى فرمود:
(و يوم يناديهم...)،
چيزى كه هست در آيه سابق نخست پرسش شده اند از شركايى كه براى خدا قائل شده
بودند، و به ايشان دستور داده شده كه آنها را به يارى خود بطلبيد، و در آيه
مورد بحث پرسش شده اند از اينكه چه پاسخى به دعوت رسولان، كه از ناحيه خدا به
سويشان آمدند، دادند.
و معناى آيه اين است كه : در پاسخ آن كسى كه خداى تعالى به سوى شما فرستاد، و
شما را به سوى ايمان و عمل صالح دعوت كرد چه گفتيد؟
|
فعميت عليهم الانباء يومئذ فهم لا يتساءلون |
معناى اينكه كورى به اخبار نسبت داده شده
(فعميت عليهم الانباء)
نه به خود مشركين
كلمه (عميت
) ماضى از
(عمى
) است كه به معناى كورى است، و در اينجا معناى كورى مقصود نيست،
بلكه استعاره از اين است كه انسان در موقعيتى قرار گرفته كه به خبرى راه نمى
يابد و مقتضاى ظاهر اين بود كه عمى و بى خبرى رابه خود آنان نسبت دهد، ولى مى
بينيم كه به عكس تعبير كرده، و فرموده : (فعميت
عليهم الانباء - خبرها بر آنان كور شد)
و اين به خاطر آن است كه بفهماند كفار در آن روز از همه طرف ماءخوذ مى شوند، و
راه نجات از همه طرف به رويشان بسته مى شود، و دستشان از تمامى اسباب بريده و
كوتاه مى گردد، همچنان كه در سوره بقره، آيه 166 فرموده :
(و تقطعت بهم الاسباب
)، توضيح اينكه : وقتى تمامى اسباب
براى آنان از تاثير ساقط شد، ديگر در آن روز اخبار راهى به سوى آنان ندارد، و
ايشان هم راهى به خارج از وجود خود ندارند، تا چيزى را دست آويز نموده، به آن
اعتذار بجويند، و به اين وسيله خود را از عذاب نجات دهند.
(فهم لا يتساءلون
) - اين جمله تفريع است بر
(كور بودن اخبار)،
از قبيل تفريع بعض افراد عام بر عام است (مثل اينكه بعد از گفتن اين جمله كه
دانشمندان محترمند، بگويى پس بوعلى سينا هم محترم است )، در اينجا نيز بعد از
گفتن اينكه كفار به طور كلى از چهار ديوارى وجود خود راهى به خارج از خود
ندارند، فرمود پس بين خودشان نيز سوال و جوابى رد و بدل نمى شود، تا از راه
گفتگو و مشورت بهانه و عذرى پيدا كنند، و آن را عذر نافرمانى خود، يعنى تكذيب
رسولان، و رد دعوت ايشان قرار دهند.
صدر و ذيل آيه مورد بحث به وجوه بسيارى ديگر تفسير شده، كه چون در ايراد آنها
فايده اى نديديم، مسكوت گذاشتنش را بهتر ديديم.
|
فاما من تاب و آمن و عمل صالحا فعسى ان يكون من المفلحين |
حرف (فاء)
بر سر اين آيه اين معنا را افاده مى كند كه تاكنون آنچه گفتيم درباره كسى بود
كه كفر بورزد، و به سوى خداى سبحان رجوع هم نكند، پس بنابراين كسى كه
رجوع كند
و ايمان بياورد، و عمل صالح انجام دهد، اميد آن هست كه از رستگاران باشد، و
كلمه : (عسى
) به طورى كه گفته شده در اينجا به
معناى لغوى كلمه (اميد) نيست، بلكه معناى تحقيق و حتميت را مى رساند، و خداى
تعالى خواسته است، طبق رسم و عادت بزرگان بشر سخن بگويد، چون عادت مردان بزرگ
اين است كه كارى را كه مى خواهند انجام دهند مى گويند، اميد است انجام دهم،
ممكن هم هست همان معناى لغوى يعنى اميدوارى منظور باشد، و خداى تعالى از طرف
خود توبه كاران اظهار اميد كرده باشد، كه در اين صورت معناى جمله اين مى شود كه
: آنهايى كه توبه كرده و ايمان آورده، و عمل صالح كردند، در انتظار رستگارى
باشند.
پاسخ ديگر به عذر و بهانه مشركين
|
و ربك يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيره، سبحان الله و تعالى عما
يشركون |
كلمه (خيره
) به معناى تخير (انتخاب ) است،
همچنان كه كلمه (طيره
) به معناى تطير است.
اين آيه چهارمين پاسخ از عذر مشركين است، كه گفتند:
(اگر با تو هدايت را پيروى كنيم عرب
ما را از سرزمينمان مى ربايند)، و
متضمن حجتى قاطع است.
توضيح آن، همانا خلقت يعنى صنع و ايجاد همه چيز به خداى تعالى منتهى مى شود،
همچنان كه خودش فرموده (الله خالق
كل شى ء) در نتيجه در عالم هستى هيچ
موثر حقيقى غير از خداى تعالى وجود ندارد، پس هيچ چيزى كه خداى را مجبور به
كارى از كارها كند، وجود ندارد، زيرا چنين چيزى كه فرض كرديم موثر است يا مخلوق
خدا است، كه هستى اش به او منتهى مى شود در اين صورت وجود آن و همه آثارش مخلوق
او است، و معنا ندارد كه چيزى و يا اثر آن در خودش اثر كند، و يا مخلوق او
نيست، و هستى اش به او منتهى نمى شود، و با اجبار و قهر در خدا تاثير مى كند
يعنى او را به اجبار وادار به كار مى سازد، كه اين فرض باطل است، چون موثرى در
عالم غير از خدا نيست و چيزى هم نيست كه وجودش منتهى به خدا نشود.
پس نه چيزى هست كه در خداى تعالى اثر كند و اثر خدا از او باشد و نه چيزى هست
كه از اثر خدا جلوگيرى كند همچنان كه فرموده :
(و الله يحكم لا معقب لحكمه )
و نيز فرموده : (و الله غالب على
امره ).
و وقتى نه قاهرى بود كه او را بر عملى مجبور كند، و نه مانعى كه او را از عملى
باز بدارد، در نتيجه او مختار حقيقى است، اين از نظر تكوين و خلقت از نظر تشريع
هم همين طور است، زيرا تشريع تابع تكوين است، چون حقيقت تشريع اين است كه :
خداى تعالى جنس بشر را طورى خلق كرده، و بر فطرتى ايجاد فرموده، كه خلقت و
فطرتش صحيح، و مثمر ثمر نمى شود، مگر وقتى كه يك عده كارهايى را كه در شرع
واجبات و يا به حكم واجبات هستند، انجام دهد، و يك عده كارهايى كه محرمات و يا
به حكم محرمات هستند ترك كند، پس هر كارى كه در به كمال و به سعادت رسيدن
انسانها موثر است، خداى تعالى به آنها امر كرده، با امر وجوبى و يا ارشادى، و
از آنچه كه در اين راه مضر و منافى بوده نهى كرده، با نهى تكليفى و يا ارشادى.
بيان اينكه خداوند داراى اختيار تكوينى (يخلق ما
يشاء) و تشريعى (و يختار) است
پس خداى تعالى كه مختار به تمام معنا است، مى تواند در مرحله تشريع
احكام و قوانين، هر حكم و قانونى را كه خواست تشريع كند، همچنان كه در مرحله
تكوين مى تواند هر قسم كه اختيار كرد خلق و تدبير نمايد، و اين است معناى جمله
(و ربك يخلق ما يشاء و يختار)
كه به طور مطلق خدا را مختار معرفى مى كند.
و ظاهرا جمله (يخلق ما يشاء)
اشاره است به اختيار تكوينى خدا، و مى فهماند كه اختيار او مطلق است به اين
معنى كه قدرت او قاصر از خلقت هيچ چيز نيست، و هيچ چيزى او را از آنچه مى خواهد
مانع نمى شود، و به عبارت ديگر: هيچ چيزى از مشيت او سرباز نمى زند، نه به خودى
خود و نه به خاطر مانعى، و اين همان اختيار به معناى حقيقى آن است.
و جمله (و يختار)
اشاره است به اختيار تشريعى، و اعتبارى، كه عطف آن به جمله
(يخلق ما يشاء)
از باب عطف مسبب است بر سبب، براى اينكه تشريع و اعتبار، فرع تكوين و حقيقت
است.
ممكن هم هست كه جمله (يخلق ما يشاء)
را بر اختيار تكوينى، و جمله (و
يختار) را بر اعم از حقيقت و اعتبار
حمل كنيم، و ليكن وجه سابق موجه تر است، به دليل اينكه آنچه در جمله بعدى
(ما كان لهم الخيره
) نفى شده، اختيار تشريعى و اعتبارى
است، و اختيارى كه در جمله (يختار)
براى خدا اثبات شده، مقابل آن است، پس قهرا مراد تنها همان اختيار تشريعى و
اعتبارى است.
معناى مختار بودن انسان و بيان اينكه او در برابر
اراده تكوينى و تشريعى خدا اختيارى ندارد
از سوى ديگر هيچ شكى نيست در اينكه آدمى نسبت به كارهايى كه از روى علم
و اراده انجام مى دهد اختيار تكوينى دارد، البته نه اينكه اختيارش مطلق باشد،
چون اختيار او يكى از اجزاء سلسله علل است، اسباب و علل خارجى نيز در محقق شدن
افعال اختيارى او دخيلند، مثلا اگر انسان يك لقمه غذا را بخورد كه يكى از
كارهاى اختيارى اوست، هم اختيار او در آن دخيل است، و هم وجود طعام در خارج، و
هم اينكه طعام مفروض طورى باشد كه قابل خوردن باشد و با طبع آدمى نيز سازگار
باشد، و هم اينكه اين طعام در دسترس و نزديك او باشد، و نيز دست او هم به
فرمانش باشد، و بتواند لقمه را بگيرد، و دهان او هم باز باشد، و بتواند آن را
بجود، و دستگاه بلعيدن او هم سالم باشد و بتواند لقمه را فرو ببرد، و صدها
اسباب ديگرى كه همه در اين عمل اختيارى، يعنى خوردن آدمى دخيلند، فراهم باشند.
پس صادر شدن فعل اختيارى از انسان موقوف بر موافقت اسبابى است كه خارج از
اختيار آدمى است، و در عين حال دخيل در فعل اختيارى اوست، و خداى سبحان در راس
همه اين اسباب است، و همه آنها حتى اختيار آدمى به ذات پاك او منتهى مى شود،
چون اوست كه آدمى را موجودى مختار خلق كرده، هم او را خلق فرموده و هم اختيارش
را.
از سوى ديگر انسان خود را بطبع مختار مى داند به اختيار تشريعى به اينكه كارى
را انجام دهد و يا ترك كند، يعنى در مقابل آن اختيار تكوينى قانونا هم خود را
مختار مى داند، (لذا اگر كار نيكى كرد سزاوار مدحش مى دانند، و مى گويند مختار
بوده، و اگر كار نيكى را ترك كرد سزاوار ملامتش مى دانند، و معذورش نمى دارند
به اينكه مجبور بوده ) و كسى از هم نوعش نمى تواند او را مجبور به كارى، و يا
ممنوع از كارى بكند، چون بنى نوع او نيز مانند او انسانند، و از معناى بشريت
چيزى زايد بر او ندارند، تا مالك و اختياردار او بوده باشند، و اين همان است كه
مى گويند: انسان بالطبع حر و آزاد است.
مقصود از اينكه فرمود: (ما
كان لهم الخيرة)
پس انسان فى نفسه حر و بالطبع مختار است، مگر آنكه خودش به اختيار خود
چيزى از خود را به ديگرى تمليك كند، و به اين تمليك حريت خود را از دست بدهد،
همچنان كه يك انسان اجتماعى نسبت به موارد سنت ها و قوانين جارى در اجتماعش
حريت و آزادى ندارد، چون كه داخل در اجتماع است، و آنچه از سنن و قوانين، چه
دينى و چه اجتماعى، در اجتماع جريان دارد، امضاء كرده است.
و نيز دو صف لشكر كه با يكديگر جنگ مى كنند، از همان اول هر يك ديگرى را، نسبت
به آنچه كه يكى از ديگرى به دست آورد، مالك دانسته، و اختيار خود را از آن سلب
كرده، و به همين جهت است كه طرف غالب مى تواند با اسيرانى كه از طرف مغلوب
گرفته هر چه بخواهد بكند.
و نيز اجيرى كه عمل خود را در مقابل اجرتى مى فروشد، يعنى خود را اجير غير مى
كند، ديگر در آن عمل خود حريت و آزادى ندارد، چون مملوك بودن عمل با حريت
منافات دارد.
پس يك انسان نسبت به ساير انسانها، وقتى حر و آزاد در عمل خويش است، و نسبت به
عملى آزادى و حريت دارد كه به دست خود و به اختيار خود سلب حريت از خود نكرده
باشد، و عمل خود را تمليك به غير ننموده باشد.
ولى خداى سبحان از آنجايى كه مالك ذات انسانها و نيز افعال صادره از ايشان است،
و ملكيتش هم مطلق، و به تمام معناست، هم به ملك تكوينى مالك او و افعال اوست، و
هم به ملك تشريعى و اعتبارى، لذا انسان نسبت به آنچه كه خداى تعالى به امر
تشريعى و يا نهى تشريعى و نيز به آنچه كه به مشيت تكوينى از او بخواهد، هيچ
گونه حريت و اختيارى ندارد.
اين است آن حقيقتى كه جمله (ما كان
لهم الخيره ) در صدد بيان آن است، و
معنايش اين است كه : اگر خداى تعالى از انسانها عمل و ترك عملى را بخواهد، ديگر
انسانها در مورد خواست او اختيارى ندارند، تا بتوانند آن چه خواستند براى
خودشان اختيار كنند اگر چه مخالف آن چيزى باشد كه خدا خواسته است.
و اين آيه قريب المعنا با آيه زير است كه مى فرمايد:
(و ما كان لمومن و لا مومنه اذا قضى
الله و رسوله امرا ان يكون لهم الخيره من امرهم
).
اين بود نظريه ما در تفسير آيه مورد بحث، البته ساير مفسرين حرفهاى مختلف ديگر
زده اند، كه چون فايده اى در نقلش نبود، از آن صرف نظر نموده، كسانى كه بخواهند
از آن سخنان اطلاع يابند بايد به تفاسير بزرگ و مطول مراجعه كنند.
(سبحان الله و تعالى عما يشركون
) - يعنى خدا منزه است از شرك
ايشان، به اينكه به جاى خدا بتهايى براى پرستش برگزيدند.
البته در اين ميان معناى ديگرى دقيق تر هست، و آن اين است كه خداى تعالى منزه
است از اينكه مردم خود را نسبت به آنچه خدا اختيار مى كند مختار بدانند، و
بپندارند كه مى توانند آنچه او اختيار كرده رد كنند، و يا قبول نمايند، خدا از
چنين پندارى منزه است، براى اينكه اين پندار جز به دعوى استقلال در وجود، و بى
نيازى از خداى تعالى تصور ندارد، و استقلال و استغناء هم تمام نمى شود، مگر به
اينكه خود را در صفت الوهيت شريك خدا بدانند.
و در جمله (و ربك يخلق
)، التفاتى از تكلم با غير به سوى
غيبت به كار رفته، (يعنى در آيه قبل روى سخن با غير رسول خدا (صلى الله اليه و
آله و سلم) بود، و در اين آيه صفت رب را به آنجناب اضافه نمود، و فرمود
پروردگار تو)، و اين بدان جهت بوده كه خواسته آنجناب را تقويت و تاييد كند، و
دلگرمى دهد، چون معناى آيه اين است كه : آن دينى كه خدا وى رابه ابلاغ آن گسيل
داشته، حكمى است ثابت و حتمى، كه به هيچ وجه قابل برگشت نيست، پس ديگر مردم در
آن اختيارى ندارند، موافقت و مخالفت آنها هيچ اثرى در آن ندارد، علاوه بر اين
مردم از آنجايى كه ربوبيت خدا را قبول ندارند، اين دين را نمى پذيرند.
و در جمله (سبحان الله
) با اينكه جا داشت بفرمايد
(سبحانه
)، چون قبلا نام خداى تعالى ذكر شده
ولى به جاى ضمير اسم ظاهر آورده، نكته اين تغيير اسلوب اين است كه : بفهماند
امر راجع به ذات متعالى خدا است، كه مبدا تنزه و تعالى او است از هر چيزى كه
لايق ساحت قدسش نباشد اينكه او به هر صفت كمال متصف است و از هر نقصى مبراست،
براى اين است كه او (الله - خداى عز
اسمه ) مى باشد.
|
و ربك يعلم ما تكن صدورهم و ما يعلنون |
كلمه (تكن
) مشدد
(تكنن ) است، كه
مضارع از باب افعال از (اكنان
) است، و اكنان به معناى اخفاء و
پنهان داشتن است. و كلمه (تعلنون
) جمع مضارع از اعلان است، كه به
معناى اظهار مى باشد، در اين آيه شريفه اخفاء را به سينه هاى مردم نسبت داده، و
اعلان را به خود آنان، و فرموده : (و
پروردگار تو آنچه را كه سينه هاى آنان پنهان مى دارد، و آنچه را كه ايشان اظهار
مى دارند مى داند) و اين بدان جهت
است كه مخزن اسرار مردم سينه هاى ايشان است.
و اگر اين آيه را دنبال آيه قبلى قرار داد، براى اشاره به اين است كه : خداى
تعالى چون كه عالم به گناهان ظاهرى و شرك باطنى آنان است لذا به حكمت خود براى
آنان اعمالى را اختيار كرده تا به وسيله آن، ايشان را پاك كند.
|
و هو الله لا اله الا هو له الحمد فى الاولى و الاخره و له الحكم و
اليه ترجعون |
از ظاهر سياق برمى آيد كه ضمير در ابتداى آيه شريفه به كلمه
(ربك
) در آيه قبلى بر مى گردد، (و معنايش اين است كه : آن پروردگار
تو كه گفتيم الله است )، و ظاهرا لام در كلمه (الله
) براى اشاره به معناى وصف است
(معبوديت ) و جمله (لا اله الا هو)
تاكيد همان انحصارى است كه در جمله (هو
الله ) افاده شده، گويا فرموده است
: (و هو الاله - المتصف وحده
بالالوهيه - لا اله الا هو تنها او اله است - كه تنها او متصف است به الوهيت -
هيچ معبودى جز او نيست ).
و بنابراين آيه شريفه به منزله متمم است براى بيانى كه آيه قبل در صدد آن بود،
گويا فرموده خداى سبحان مختار است، و تنها او مى تواند اين معنا را اختيار كند،
كه بندگان تنها او را بپرستند و به ظاهر و باطنشان آگاه است، پس او سزاوار است
كه بر بندگان حكم كند كه تنها او را عبادت كنند، و يگانه معبود مستحق عبادت
است، پس بر بندگان هم واجب است حكم او را گردن نهاده و تنها او را بپرستند.
سه وجه براى اينكه فقط خدا مستحق پرستش است :
(له الحمد فى الاولى و الاخرة و له الحكم و
اليه ترجعون)
آنگاه آنچه در ذيل آيه است، كه مشتمل بر سه دليل است : 1- له الحمد 2-
له الحكم 3- اليه ترجعون، وجوهى است كه انحصار خدا را در استحقاق پرستش توجيه
مى كند.
اما اينكه فرمود: (له الحمد فى
الاولى و الاخره )، آن انحصار را به
اين بيان توجيه مى كند كه هر كمالى كه در دنيا و آخرت وجود دارد نعمتى است كه
از ناحيه خداى تعالى نازل شده، و در ازاى هر يك از آنها مستحق ثناى جميل است، و
جمال هر يك از اين نعمت هاى موهوبه از كمال ذاتى و از صفات ذاتى او ترشح شده،
كه در ازايش مستحق ثناء است، و غير از خداى تعالى هيچ موجود و هيچ كس مستقل در
ثناى بر خدا نيست، و هر كس هم كه خدا را ثنا گويد، ثنايش هم منتهى به اوست و
عبادت هم ثناى زبانى و يا عملى است، پس تنها اوست كه مستحق پرستش است.
و اما اينكه فرمود: (و له الحكم
) علتش اين است كه : خداى سبحان
مالك على الاطلاق همه عالم است، و غير از او كسى چيزى را مالك نيست، مگر آنچه
را كه او تمليكش فرموده باشد، و همان را هم كه خدا به كسى تمليك كرده، باز خود
او مالك است، از سوى ديگر خداى سبحان، هم در مرحله تشريع و اعتبار مالك است، و
هم در مرحله تكوين و حقيقت، و از آثار ملك او يكى اين است كه : حكم مى كند بر
بندگان و مملوكين خود كه كسى غير از او را نپرستند.
و اما اينكه فرمود: (و اليه ترجعون
)، جهتش اين است كه : رجوع به سوى
او به خاطر حساب و جزاء است، و چون تنها او مرجع است، سپس محاسب و جزاء دهنده
نيز همو است و كسى غير از او محاسب و جزاء دهنده نيست، پس تنها اوست كه بايد
پرستش شود، و پرستش او را بايد تنها بر طبق دين او انجام داد.
اثبات توحيد ربوبى خداى تعالى با بيان عجز آلهه
مشركين از آوردن نور يا يا آوردن شب
|
قل ارايتم ان جعل الله عليكم الليل سرمدا الى يوم القيمه... |
كلمه (سرمد)
بر وزن فعلل به معناى دائم است، بعضى هم گفته اند: اين كلمه از ماده
(سرد)
اشتقاق يافته، و ميم آن زيادى است، و معناى (السرد)
پشت سر هم بودن است، و اگر فرمود: (به
من بگوييد اگر خدا شب را تا روز قيامت يك سره قرار مى داد چه مى كرديد)،
و خلاصه اگر شب را مقيد به روز قيامت كرد، براى اين است كه : بعد از رسيدن روز
قيامت ديگر شبى نخواهد بود.
(من اله غير الله ياتيكم بضياء)
- يعنى در چنين صورتى كدام يك از معبودهاى شما حكم خدا را نقض مى كرد و روز را
برايتان مى آورد، و شما را از تاريكى نجات مى داد، تا بتوانيد به دنبال معاش
برويد؟ اين آن معنايى است كه سياق، شاهد آن است و نظير اين معنا در جمله آينده
نيز كه مى فرمايد: (من اله غير الله
ياتيكم بليل...) مى آيد.
با اين بيانى كه ما براى آيه مورد بحث كرديم اشكالى كه بر دو آيه مورد بحث كرده
اند برطرف مى شود، و آن اشكال اين است كه : اگر فرض كنيم كه شب تا روز قيامت
امتداد يابد و عمر روزگار يك سره شب شود، ديگر اصلا تصور ندارد كه روزى و ضيايى
بياورند، براى اينكه آورنده روز يا خداى تعالى است و يا غير اوست، اما غير خدا
كه ناتوانى اش از آوردن روز واضح است، و اما خداى تعالى اگر روزى بياورد لازمه
اش آن است كه در يك زمان شب و روز هر دو با هم جمع شوند، و اين محال است، و
اراده و قدرت خداى متعال به محال تعلق نمى گيرد، و همچنين است اگر عمر روزگار
تا روز قيامت يك سره روز شود.
بعضى از مفسرين از اين اشكال جواب داده اند به اينكه :
(مراد از جمله
(ان جعل الله عليكم
) اين است كه : خدا اگر بخواهد، شب
را دائمى كند) ولى خواننده عزيز
توجه دارند كه گفتيم نه قدرت خدا به محال تعلق مى گيرد، و نه خواست او، پس اين
جواب اشكال را دفع نمى كند، جواب صحيح همان بيانى است كه ما براى آيه كرديم
(زيرا آيه شريفه در مقام اثبات توحيد در ربوبيت خداى تعالى است مى خواهد
بفرمايد: آلهه شما مشركين هيچ سهمى از ربوبيت ندارند به دليل اينكه اگر خداى
تعالى شب را تا قيامت يك سره كند آنها نمى توانند اين حكم خدا را نقض كنند. و
همچنين اگر عمر دنيا را يك سره روز كند، پس از تدبير عالم هيچ سهمى در دست هيچ
كس نيست.
مقتضاى ظاهر كلام اين بود كه بفرمايد: (من
اله غير الله ياتيكم بنهار كيست غير از خدا كه برايتان روز بياورد)،
چون مقتضاى سياق كلام مقابله ميان شب و روز بود، و ليكن اينطور نفرمود، بلكه
فرمود: اگر خدا عمر دنيا را يك سره شب كند كيست غير از خدا كه برايتان نور
بياورد، و اين تغيير اسلوب و ذكر نور به جاى روز، از قبيل ملزم كردن خصم است به
حداقل و آسانترين لوازم گفتار او، تا بطلان مدعايش به نحو اتم روشن گردد، گويا
فرموده است : اگر غير از خداى تعالى كسى امور عالم را تدبير مى كند، اگر خدا
عمر دنيا را تا قيامت يك سره شب كند، بايد آن مدبر بتواند روز را بياورد، و ما
نمى خواهيم روز بياورد، حداقل بتواند نورى كه پيش پاى شما را روشن كند بياورد،
و ليكن هيچ كس چنين قدرتى ندارد، چون قدرت همه اش از خداى سبحان است.
ولى نظير اين وجه و اين نكته در آيه بعدى، كه مى فرمايد: و اگر خدا عمر دنيا را
تا قيامت يك سره روز كند چه كسى برايتان شب را مى آورد، كه در آن سكونت كنيد،
جريان ندارد، براى اينكه در آيه بعدى اگر به جاى شب، ظلمت را نياورد براى اين
است كه منظور از آوردن ظلمت سكونت و آرامش بشر است، و ظلمتى مايه سكونت بشر است
كه ممتد باشد، و اگر ممتد باشد همان شب مى شود، و لذا در آيه مذكور نفرمود:
(من اله غير الله ياتيكم بظلمه تسكنون فيه
).
و اينكه در آيه مورد بحث كلمه (ضياء)
را نكره (بدون الف و لام ) آورد، خود مويد وجهى است كه ما بيان داشتيم، البته
براى آيه وجوهى ديگر گفته اند كه هيچ يك از تعسف و خيالبافى خالى نيست.
(افلا تسمعون
) - آيا گوش تفهم و تفكر نداريد تا
تفكر كنيد؟ و بفهميد كه معبودى غير از خداى تعالى نيست.
|
قل ارايتم ان جعل الله عليكم النهار سرمدا الى يوم القيمه من اله غير
الله ياتيكم بليل تسكنون فيه |
معناى (تسكنون فيه
) اين است كه : در آن از خستگى و
تعبى كه از كار روز به شما مى رسد، بياساييد.
(افلا تبصرون آيا نمى بينيد)
منظور از اين ديدن، تفهم و تذكر است، و چون چنين بينايى و شنوايى نداشته اند پس
ايشان كور و كرند، و در اينكه در آخر يك آيه فرموده : آيا نمى بينيد، و در آخر
آيه ديگر فرموده : آيا نمى شنويد، لطيفه اى است، و شايد اينكه در آيه دوم كه
راجع به يكسره شدن روز است صفت نديدن را ذكر كرده، براى اين باشد كه مناسب با
روشنايى است، و در آيه اول كه راجع به يكسره شدن شب است نشنيدن را آورده است،
كه خالى از مناسبت با آن نيست.
|
و من رحمته جعل لكم الليل و النهار لتسكنوا فيه و لتبتغوا من فضله و
لعلكم تشكرون |
اين آيه در حكم نتيجه گيرى از حجت مذكور در دو آيه قبل است، كه بعد از ابطال
دعوى خصم (شرك مشركين ) به صورت يك گزارش و خبر ابتدايى آورده، براى اين كه
مطلبى است ثابت كه ديگر هيچ معارضى برايش نيست.
لام در جمله (لتسكنوا فيه
)، لام تعليل است. و ضمير در
(فيه
) به كلمه (ليل
) بر مى گردد. و معنايش اين است كه
: خدا براى شما شب قرار داد، تا در آن استراحت كنيد.
(و لتبتغوا من فضله
)، يعنى و روز قرار داد تا در آن
رزقى را كه فضل و عطيه خدا است جستجو نماييد. و بنابراين، برگشت جمله
(لتسكنوا)
به ليل و جمله (لتبتغوا)
به نهار به طريق لف و نشر مرتب است.
و جمله (لعلكم تشكرون
) به هر دو يعنى سكونت در شب و طلب
روزى در روز بر مى گردد، و معنايش اين است كه : خدا شب را چنان، و روز را چنين
كرد، باشد كه شما شكر بگزاريد.
جمله (و من رحمته جعل لكم
) در معناى اين است كه فرموده باشد:
(جعل لكم و ذلك رحمه منه - خدا روز
را براى شما قرار داد، و اين خود رحمتى است از او)
و اين اشاره است به اينكه تكوين مانند سكون و طلب رزق و تشريع كه عبارت است از
هدايت خلق به سوى شكر خالق، همه و همه آثار رحمت او هستند - دقت فرماييد.
|
و يوم يناديهم فيقول اين شركاءى الذين كنتم تزعمون |
تفسير اين آيه گذشت، چون قبلا هم اين مطلب را فرموده بود، و اگر در اينجا آن را
تكرار كرد، بدان جهت است كه مضمون آيه بعدى بدان احتياج داشت.
در قيامت كه روز كشف حقائق است بطلان پندار مشركان
آشكار مى گردد (فعلموا ان الحق لله...)
|
و نزعنا من كل امه شهيدا فقلنا هاتوا برهانكم... |
اين آيه شريفه به اين معنا اشاره مى كند كه در روز قيامت بطلان پندارشان به
خوبى روشن مى شود، و مراد از (شهيد)
گواه اعمال است، كه در چند جا از اين كتاب به آن اشاره شد و آيه شريفه ظهورى در
اين معنا ندارد كه مراد از شهيد پيغمبر مبعوث در هر امت است، چون كلمه شهيد را
مفرد آورده، و كلمه امت به معناى جماعتى از مردم است، و جماعت از مردم هيچ
ظهورى ندارد در جماعتى كه پيغمبر به سوى آنها فرستاده شده باشد، تا چه رسد به
اينكه بگوييم صريح در آن است، بله چنين جماعتى كه پيغمبرى دارند يكى از مصاديق
امت است. و معناى اينكه فرمود: (فقلنا
هاتوا برهانكم ) اين است كه : ما از
آنان مطالبه برهان كرديم و از ايشان خواستيم تا بر پندار خود كه مى گفتند خدا
شريك دارد، حجتى قاطع بياورند.
(فعلموا ان الحق لله و ضل عنهم ما
كانوا يفترون ) -، يعنى پندار
باطلشان، كه خدا شريكى دارد، از ايشان غايب شد، و در آن هنگام به يقين دانستند
كه حق الوهيت، تنها براى خدا است، و خدا در الوهيت، شريكى ندارد، پس مراد از
جمله (ضل عنهم
) به طور استعاره اين است كه : غايب
شد از ايشان كه ساير مفسرين نيز جمله را بهمين معنا تفسير كرده اند، و بنابراين
در كلام، تقديم و تاخيرى شده، و اصل در آن (فضل
عنهم ما كانوا يفترون فعلموا ان الحق لله - غايب شد از ايشان آنچه افتراء مى
بستند، و در نتيجه فهميدند كه حق با خداى تعالى بوده
)، مى باشد.
بنابراين، جمله (ان الحق لله
) نظير سخن يك قاضى است كه در بين
دو نفر كه باهم نزاع دارند، و هر يك حق را براى خود ادعاء مى كند، مى گويد،
(الحق لفلان - حق با فلانى است، در
اينجا گويا خداى تعالى با مشركين نزاع دارد، و هر يك از دو طرف نزاع، حق را به
خود مى دهد، مشركين ادعا مى كنند كه الوهيت يعنى معبوديت، حق شركاى ايشان است،
و خداى تعالى ادعاء مى كند كه تنها حق اوست، و از خصم خود مى خواهد تا بر مدعاى
خود برهان بياورند، و مشركين هيچ برهانى نمى يابند، در چنين وضعى متوجه مى شوند
كه در اشتباه بوده اند، و معبوديت حق خداى سبحان است، پس الوهيت حق ثابتى است
كه هيچ ريبى در آن نيست، و وقتى حق غير خدا نباشد، قهرا حق خداى تعالى خواهد
بود، چون گفتيم اصل آن ثابت است.
اين وجه به ظاهرش وجه صحيحى است، و عيبى هم ندارد، و ليكن آنچه از آيه شريفه
برمى آيد چيزى ديگر است، زيرا از آيه برمى آيد كه يكى از خصايص روز قيامت اين
است كه : در آن روز حق كه در دنيا آميخته با باطل و باطلها بود جداى از هر
باطلى ظهور مى كند، آنهم ظهورى مشهود و لمس شدنى، كه ديگر هيچ گونه پرده و
خفايى بر آن نباشد، در آن روز هر باطلى كه در دنيا خود را به صورت حق در آورده،
و شبيه حق ساخته بود، از ميان برداشته مى شود، و لازمه اين ظهور اين است كه
مساله الوهيت هم آن چنان ظاهر شود كه هيچ ستر و خفايى بر آن نباشد، پس همه
افتراهاى شرك كه به اين مساله بسته بودند، از ميان مى رود، و اين از بين رفتن
افتراها از آثار شدت ظهور حق است، پس در چنين روزى ديگر حاجت به اين نمى افتد
كه از مشركين برهان بخواهند، نه اينكه چون دليلى نمى يابند در نتيجه به وحدانيت
خداى تعالى در الوهيت علم حاصل كنند، و خلاصه، آيه شريفه نمى خواهد بر سبيل
احتجاجات فكرى احتجاج كند - دقت فرماييد.
با اين بيانى كه ما براى آيه شريفه ذكر كرديم پاسخ دو اشكال كه به آيه شريفه
شده، داده مى شود، اشكال اول اين است كه : از كلام خداى تعالى استفاده مى شود
كه مشركين هيچ حجتى بر ادعاى خود ندارند، و با اين حال وجه اينكه در دنيا
همچنان بر باطل مى مانند تا اينكه در روز قيامت برايشان علم حاصل مى شود كه حق
با خداست، چيست ؟ و چرا اين علم در دنيا برايشان حاصل نمى گردد، جوابش اين شد
كه در دنيا حق و باطل بهم آميخته است، و چه بسيار باطلها كه خود را شبيه به حق
جلوه مى دهند، ولى روز قيامت روز كشف حقايق، و جدا شدن آنها از باطل است.
اشكال دوم اينكه : چرا در آيه شريفه به جاى اينكه بفرمايد:
(و ضل عنهم ما كانوا يفترون فعلموا
ان الحق لله )، جمله ها مقدم و مؤ
خر شده ؟ و فرموده : (فعلموا ان
الحق لله و ضل عنهم ما كانوا يفترون )
و اين تقديم و تاخير غير از سجع و قافيه نكته روشنى ندارد.
جواب اين اشكال هم اين شد كه مفاد جمله (و
ضل عنهم...، اثرى است كه بر مفاد جمله (فعلموا
ان الحق لله ) مترتب مى شود، ساده
تر بگوييم بعد از آنكه حق بى پرده ظاهر گردد خودبخود افتراى مشركين از بين مى
رود.
ممكن هم هست بگوييم كه : كلمه حق در جمله (فعلموا
ان الحق لله ) مصدر است، كه در اين
صورت برگشت معناى جمله، به معناى آيه (و
يعلمون ان الله هو الحق المبين ) مى
باشد، يعنى اينكه در آيه مورد بحث فرمود حق براى خداست، معنايش همان معناى آيه
نور است كه مى فرمايد خدا حق است، البته اين در صورتى است كه مراد از اين كلمه،
حق بالذات باشد، و اگر مراد همه حق ها باشد، معنايش اين مى شود كه : تمامى حق
ها به او منتهى مى شود، و قائم به اوست، همچنانكه فرمود
(الحق من ربك - حق از پروردگار تو
است ). و نفرمود:
(الحق مع ربك - حق با پروردگار تو
است ).
بحث روايتى (چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته)
در تفسير قمى در ذيل آيه (و
قالوا ان نتبع الهدى معك نتخطف من ارضنا)
از معصوم (عليه السلام) آورده كه فرمودند: اين آيه درباره قريش نازل شد، كه
رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) ايشان را به اسلام و هجرت دعوت كرد، قريش
گفتند: اگر ما هدايت را با تو پيروى كنيم از سرزمينمان ربوده مى شويم، خداى
تعالى در پاسخشان فرمود: (اولم نمكن
لهم حرما آمنا يجبى اليه ثمرات كل شى ء رزقا من لدنا و لكن اكثرهم لا يعلمون
).
مؤلف: اين معنا را صاحب كشف المحجه و مرحوم مفيد در روضه الواعظين، روايت كرده
اند، سيوطى هم در الدر المنثور از ابن جرير، ابن ابى حاتم، و ابن مردويه، از
ابن عباس روايت كرده.
و در الدر المنثور است كه نسائى و ابن منذر از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت
: گوينده اين حرف كه (ان نتبع الهدى
معك نتخطف من ارضنا) حارث بن عامر
بن نوفل بود.
و در تفسير قمى در ذيل آيه (و ربك
يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيره...)
فرموده اند: اين خدا است كه امام را اختيار مى كند، و مردم اين حق را ندارند كه
امام اختيار كنند.
مؤلف: اين روايت از باب جرى و تطبيق مصداق بر كلى است، مى فرمايد: يكى از امورى
كه به دست خداى تعالى است، نه به دست مردم مساله امامت است، و اين بر اساس اين
مساله است كه نصب امام معصوم واجب است از جانب خداى تعالى باشد، همانطور كه بعث
انبياء واجب است از جانب او باشد، كه تفصيل اين مساله در سابق گذشت.
و در همان كتاب در روايت ابى الجارود، از امام باقر (عليه السلام) آمده كه در
ذيل آيه (و نزعنا من كل امه شهيدا)
فرمود: شهيد از اين امت، امام اين امت است.
مؤلف: اين نيز از باب جرى و تطبيق مصداق بر كلى است.
سوره قصص، آيات 76 تا 84
|
ان قارون كان من قوم موسى فبغى عليهم و آتيناه من الكنوز ما ان مفاتحه
لتنوا بالعصبه اولى القوه اذ قال له قومه لا تفرح ان الله لا يحب
الفرحين (76)
و ابتغ فيما آتيك الله الدار الاخره و لا تنس نصيبك من
الدنيا و احسن كما احسن الله اليك و لا تبغ الفساد فى الارض ان الله لا
يحب المفسدين (77)
قال انما اوتيته على علم عندى اولم يعلم ان الله قد
اهلك من قبله من القرون من هو اشد منه قوه و اكثر جمعا و لا يسئل عن
ذنوبهم المجرمون (78)
فخرج على قومه فى زينته قال الذين يريدون الحيوه
الدنيا يا ليت لنا مثل ما اوتى قارون انه لذو حظ عظيم (79)
و قال الذين
اوتوا العلم ويلكم ثواب الله خير لمن آمن و عمل صالحا و لا يلقيها الا
الصبرون (80)
فخسفنا به و بداره الارض فما كان له من فئه ينصرونه من
دون الله و ما كان من المنتصرين (81)
واصبح الذين تمنوا مكانه بالامس
يقولون ويكان الله يبسط الرزق لمن يشاء من عباده و يقدر لولا ان من
الله علينا لخسف بنا ويكانه لا يفلح الكافرون (82)
تلك الدار الاخره
نجعلها للذين لا يريدون علوا فى الارض و لا فسادا و العاقبه للمتقين
(83)
من جاء بالحسنه فله خير منها و من جاء بالسيئه فلا يجزى الذين
عملوا السيئات الا ما كانوا يعملون
(84) |
ترجمه آيات
به درستى كه قارون كه از قوم موسى بود پس بر آنان طغيان كرد، ما به وى از
گنجينه ها آن قدر داده بوديم كه تنها كليد آنها، مردانى نيرومند را خسته مى
كرد، مردمش به او گفتند، اين قدر شادى مكن كه خدا خوشحالان را دوست نمى دارد
(76).
و بجو در آنچه خدا به تو داده خانه آخرتت را و بهره ات از دنيا را فراموش مكن و
همان طور كه خدا به تو احسان كرده تو نيز احسان كن و در پى فساد انگيزى در زمين
نباش كه خدا مفسدان را دوست نمى دارد (77).
او در جواب مى گفت آنچه برايم فراهم شده با علم خودم فراهم شده آيا نمى داند كه
خدا قبل از او از قرنها كسانى را هلاك كرده كه از او نيرومندتر و ثروت اندوزتر
بودند و مجرمان از جرمشان پرسش نمى شوند (چون به سيما شناخته مى شوند) (78).
قارون غرق در زينتش به سوى قومش بيرون شد آنهايى كه هدفشان زندگى دنيا بود
گفتند اى كاش ما نيز مى داشتيم مثل آنچه را كه قارون دارد كه او بهره عظيمى
دارد (79).
و كسانى كه داراى علم بودند به ايشان گفتند واى بر شما پاداش خدا بهتر است براى
آن كس كه ايمان آورد و عمل صالح كند و اين سخن را فرا نگيرند مگر خويشتن داران
(80).
پس ما او و خانه اش را در زمين فرو برديم هيچ كس را نداشت كه او را يارى كند
چون غير از خدا ياورى نيست و خودش هم از ممتنعين نبود (81).
كسانى كه ديروز آرزو مى كردند كه به جاى باشند امروز مى گفتند واه گويى خداست
كه رزق را براى هر كس از بندگانش بخواهد وسعت مى دهد و براى هر كه بخواهد تنگ
مى گيرد اگر خدا بر ما منت ننهاده بود ما را هم در زمين فرو مى برد واى گويى كه
كافران رستگار نمى شوند (82).
(آرى ) اين خانه آخرت را به كسانى اختصاص مى دهيم كه نمى خواهند در زمين برترى
نمايند و فساد انگيزى كنند و سرانجام خاص متقين است (83).
هر كه نيكويى كند جزايى بهتر از
آن دارد و هر كه بدى كند آنان كه بدى مى كنند جز خود آن عمل كيفرى ندارند (84).
