تفسیر تسنیم - ایت الله جوادی املی - جلد سیزدهم

بخش شهید آوینی

حرف دل

موبایل

شعر و سبک

صوتی

استخاره

ط. تمهيدات معنوي نماز شب

نماز شب بسيار مورد اهتمام اهل بيت نبوّت و اولياي الهي(عليهم‌السلام) بوده و هست، از اين‏رو در روايات، مقدماتي را براي آن بيان كرده‏اند:

روي أبو عبيدة الحذّاء عن أبي جعفر(عليه‌السلام) في قول الله (عزّ و جلّ):﴿تَتَجافي جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِع﴾ فقال: لعلّك تري أنّ القوم لم يكونوا ينامون؟» فقلت: الله و رسوله أعلم. فقال: «لابد لهذا البدن أن تريحه حتّي يخرج نفسه، فإذا خرج النفس استراح البدن و رجعت الرّوح فيه و فيه قوّة علي العمل، فإنّما ذكّرهم فقال: ﴿تَتَجافي جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ يَدعونَ رَبَّهُم خَوفًا وطَمَعًا... ﴾. اُنزلت في أميرالمؤمنين(عليه‌السلام) و أتباعه من شيعتنا، ينامون في أول اللّيل، فإذا ذهب ثلثا الليل أو ماشاء الله فزعوا إلي ربّهم، راغبين راهبين طامعين فيما عنده. فذكرهم الله عزّ و جلّ في كتابه لنبيّه‏صلي الله عليه و آله و سلم و أخبرهم بما أعطاهم و أنّه أسكنهم في جواره و أدخلهم جنّته، و آمن خوفهم و آمن روعتهم.

قلت: جعلت فداك! إن أنا قمت في آخر اللّيل أيّ شي‏ء أقول إذا قمت؟ فقال: قل: الحمد لله رب العالمين و إله المرسلين و الحمد لله الذي يحيي الموتي و يبعث من في القبور، فإنّك إذا قلتها ذهب عنك رجز الشيطان و وسواسه إن شاء الله تعالي ¹.

هنگام خواب روح موقتاً و با حفظ برخي از مراتب تعلّق، از بدن خارج مي‏شود؛ در اين حال بدن به صورت خواب استراحت مي‏كند و دوباره روح به

^ 1 - ـ من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 482 ـ 481؛ بحار الانوار، ج84، ص193.

381

بدن باز مي‏گردد و در او (انساني كه با خواب استراحت كرد) نيروي كار هست.

كان رسول الله‏صلي الله عليه و آله و سلم إذا آوي إلي فراشه قال: باسمك اللّهم أحيا و باسمك أموت. فإذا استيقظ قال: الحمد لله الذي أحياني بعد ما أماتني و إليه النشور ¹.

كان أبو عبدالله(عليه‌السلام) إذا قام آخر الليل، يرفع صوته حتّي يسمع أهل الدار و يقول: اللّهم أعنّي علي هول المطّلع و وسّع عليّ ضيق المضجع و ارزقني خير ما قبل الموت و ارزقني خير ما بعد الموت ².

ي. كيفيت شب زنده‏داري رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم و جانشينانش

رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم خواب پيوسته نداشتند، بلكه چهار ركعت نماز مي‏خواندند و مي‏خوابيدند؛ دوباره برمي‏خاستند و مسواك مي‏زدند و وضو مي‏گرفتند و چهار ركعت ديگر به جاي آورده و مي‏خوابيدند؛ آن‏گاه برمي‏خاستند و سه ركعت شفع و وتر را مي‏خواندند. گاهي ركوع طولاني و زماني سجود طولاني داشتند، چنان‏كه امام صادق(عليه‌السلام) فرمود: كان يؤتي بطهور فيخمّر ³ عند رأسه و يوضع سواكه تحت فراشه ثم ينام ما شاء الله. فإذا استيقظ جلس، ثم قلّب بصره في السّماء ثم تلا الآيات من آل عمران: ﴿اِنَّ في خَلقِ السَّموتِ والاَرض... ) ⁴ ثم يستنّ و يتطهّر؛ ثم يقوم إلي المسجد فيركع أربع ركعات علي قدر قرائة

^ 1 - ـ من لا يحضره الفقيه، ج1، ص480.
^ 2 - ـ الكافي، ج2، ص539 ـ 538؛ بحار الانوار، ج84، ص192.
^ 3 - ـ التخمير: التغطية.
^ 4 - ـ سوره آل‏عمران، آيه 190.

382

ركوعه، و سجوده علي قدر ركوعه، يركع حتّي يقال: متي يرفع رأسه؟! و يسجد حتّي يقال: متي يرفع رأسه؟! ثمّ يعود إلي فراشه فينام ما شاء الله؛ ثم يستيقظ فيجلس فيتلوا الآيات من آل عمران و يقلّب بصره في السماء، ثم يستنّ و يتطهّر و يقوم إلي المسجد و يصلّي الأربع ركعات كما ركع قبل ذلك؛ ثم يعود إلي فراشه فينام ما شاء الله، ثم يستيقظ و يجلس و يتلو الآيات من آل‏عمران و يقلّب بصره في السماء، ثم يستنّ و يتطهّر و يقوم إلي المسجد فيوتر و يصلّي الركعتين؛ ثم يخرج إلي الصّلاة ¹.

امام صادق(عليه‌السلام) فرمود كه رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم بعد از نماز عشا مي‏فرمودند كه آب وضو و مسواك او را بالاي سرش آماده كنند و روي آن را بپوشانند؛ سپس مي‏خوابيدند؛ آن‏گاه بيدار مي‏شدند و مسواك مي‏كردند و وضو مي‏گرفتند و چهار ركعت نماز مي‏گزاردند و دوباره مي‏خوابيدند و برمي‏خاستند و مسواك كرده و وضو مي‏ساختند و چهار ركعت نماز مي‏گزاردند؛ آن‏گاه تا نزديك صبح مي‏خوابيدند؛ بعد سه ركعت نماز شفع و وتر را مي‏گزاردند و پس از آن نماز صبح را به جاي مي‏آوردند.

امام صادق(عليه‌السلام) پس از بيان چگونگي نماز شب پيامبر اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم اين آيه قرآن را تلاوت فرمودند: ﴿لَقَد كانَ لَكُم في رَسولِ اللهِ اُسوَةٌ حَسَنَة) ² يعني نماز شب گرچه بر رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم واجب است و بر شما واجب نيست، شايسته است به حضرتش تأسي كرده و نماز شب را اين‏گونه بخوانيد. راوي مي‏پرسد كه چه وقت بيدار شود؛ آن حضرت مي‏فرمايد كه پس از يك سوم شب: إنّ رسول الله‏صلي الله عليه و آله و سلم كان إذا صلّي العشاء الآخرة، أمر بوضوئه و سواكه فوضع عند رأسه

^ 1 - ـ تهذيب الاحكام، ج2، ص359 ـ 358، ح1377؛ وسائل الشيعه، ج4، ص270.
^ 2 - ـ سوره احزاب، آيه 21.

383

مخمّراً فيرقد ما شاء الله، ثم يقوم فيستاك و يتوضّأ و يصلّي أربع ركعات، ثمّ يرقد، ثم يقوم فيستاك و يتوضّأ و يصلّي أربع ركعات، ثم يرقد حتّي إذا كان في وجه الصبح قام فأوتر ثم صلّي الركعتين. ثمّ قال: ﴿لَقَد كانَ لَكُم في رَسولِ اللهِ اُسوَةٌ حَسَنَة) ¹ قلت: متي كان يقوم؟ قال: بعد ثلث الليل ². معلوم مي‏شود آن دو ثلث ديگر با خواب و بيداري سپري مي‏شده است، زيرا انسانِ مشتاق عبادت، همانند مرزباني است كه خواب از چشم او رخت برمي‏بندد.

فقها فرموده‏اند كه نماز شب هرچه به پايان سحر و طلوع فجر نزديك باشد، افضل است. اثبات اين فتوا براي خصوص شفع و وتر شدني است؛ نه براي كلّ نافله شب، زيرا نمازهاي واجب هم داراي وقت فضيلت هستند و هم داراي وقت اِجزاء؛ افضل اوقات هر نماز واجب، اول وقت آن است. بر اين اساس، بعيد است كه آخر وقت، وقت فضيلت باشد مگر به لحاظ دليل خاص. شايد تفريق ركعتها بر اوقات افضل باشد، آن‏گونه كه رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم انجام مي‏داد و اسوه بودن آن حضرت وظيفه ديگران را روشن مي‏كند.

سيره رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم بر تفريق بود كه روايات آن ذكر شد و اثبات اينكه براي پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم تفريق و براي ما جمع افضل است نيز آسان نيست، زيرا امام(عليه‌السلام) به اين آيه قرآن اشاره فرمود: ﴿لَقَد كانَ لَكُم في رَسولِ اللهِ اُسوَةٌ حَسَنَة﴾، بنابراين تفريق براي ديگران نيز جايز بلكه با فضيلت است و تفاوت، تنها در وجوب و استحباب اصل نماز شب خواهد بود.

درباره پايان نماز شب نيز چنين رسيده است: كان أبو الحسن الأول(عليه‌السلام) إذا رفع رأسه من آخر ركعة الوتر، قال: هذا مقام من حسناته نعمة منك و شكره

^ 1 - ـ سوره احزاب، آيه 21.
^ 2 - ـ الكافي، ج3، ص445؛ وسائل الشيعه، ج4، ص270.

384

ضعيف و ذنبه عظيم و ليس له إلاّ دفعك و رحمتك، فإنّك قلت في كتابك المنزل علي نبيّك المرسل‏صلي الله عليه و آله و سلم: ﴿كانوا قَليلًا مِنَ الَّيلِ ما يَهجَعون ٭ وبِالاَسحارِ هُم يَستَغفِرون) ¹ طال هجوعي و قلّ قيامي و هذا السحر و أنا أستغفرك لذنبي استغفار من لم يجد لنفسه ضرّاً و لا نفعاً و لا موتاً و لا حيوة و لا نشوراً؛ ثمّ يخرّ ساجداً (صلوات الله عليه ) ².

بحث روايي

1. رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم و استغفار، دو امان الهي در زمين

قال علي(عليه‌السلام): كان في الأرض أمانان من عذاب الله؛ و قد رفع أحدهما فدونكم الآخر فتمسّكوا به؛ أمّا الأمان الذي رُفع فهو رسول الله‏صلي الله عليه و آله و سلم و أمّا الأمان الباقي فالاستغفار، قال الله تعالي: ﴿وما كانَ اللهُ لِيُعَذِّبَهُم واَنتَ فِيهِم وما كانَ اللهُ مُعَذِّبَهُم وهُم يَستَغفِرون) ³

أنس بن مالك عن النبي‏صلي الله عليه و آله و سلم أنّه قال: إنّ الله)عزّ و جلّ) يقول: إنّي لأهم بأهل الأرض عذاباً فإذا نظرت إلي عمّار بيوتي و إلي المتهجّدين و إلي المتحابّين فيّ و إلي المستغفرين بالأسحار صرفته عنهم ⁴.

اشاره: هرچند عذاب موردي و مقطعي نسبت به كافران روا داشته شد، مقصود عذاب استيصال، نظير هلاك امّت‏هاي گذشته است. گذشته از آنكه كافران از حضرت رسول‏صلي الله عليه و آله و سلم گسيخته بوده‏اند: ﴿كَاَنَّهُم حُمُرٌ مُستَنفِرَة ٭ فَرَّت

^ 1 - ـ سوره ذاريات، آيات 18 ـ 17.
^ 2 - ـ الكافي، ج 3، ص 325.
^ 3 - ـ نهج البلاغه، حكمت 88. مرحوم سيد رضي ذيل اين حكمت از نهج البلاغه مي‏گويد: «و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط».
^ 4 - ـ مجمع البيان، ج 2 ـ 1، ص 714.

385

مِن قَسوَرَة) ¹ چنان‏كه آن حضرت طبق ﴿فَاَعرِض عَن مَن تَوَلّي عَن ذِكرِنا ولَم يُرِد اِلاَّالحَيوةَ الدُّنيا) ² از اينان هجر جميل داشت، بنابراين جمله ﴿واَنتَ فِيهِم﴾، شامل حال آن‏ها نمي‏شد.

2. زمان و ظرف استغفار

عن أبي بصير قال: قلت لأبي عبدالله(عليه‌السلام): قول الله تبارك و تعالي: ﴿والمُستَغفِرينَ بِالاَسحار﴾. قال: استغفر رسول الله في وتره سبعين مرّة ³.

عن أبي عبدالله(عليه‌السلام): المستغفرين بالأسحار، المصلّين وقت السحر ⁴.

اشاره: هرچند استغفار در سحر سودمند است، مصداق كامل آن همان مغفرتخواهي در قنوت‏هاي نماز شب است.

3. صفات استغفار كنندگان در سحرگاهان

قال أبو جعفر(عليه‌السلام): من داوم علي صلاة الليل و الوتر و استغفر الله في كلّ وتر سبعين مرّة ثم واظب علي ذلك سنة، كتب من المستغفرين بالأسحار ⁵.

عن أبي عبدالله(عليه‌السلام) أنّه قال: من قال في وتره إذا أوتر: استغفر الله ربّي و أتوب إليه سبعين مرّة و واظب علي ذلك حتّي تمضي سنة، كتبه الله عنده من المستغفرين بالأسحار و وجبت له الجنّة و المغفرة من الله (عزّ وجلّ ) ⁶.

^ 1 - ـ سوره مدثر، آيات 51 ـ 50.
^ 2 - ـ سوره نجم، آيه 29.
^ 3 - ـ تفسير العياشي، ج 1، ص 165.
^ 4 - ـ مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص714.
^ 5 - ـ تفسير العياشي، ج 1، ص 165.
^ 6 - ـ من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 489.

386

عن أبي عبدالله(عليه‌السلام): إنّ من استغفر الله سبعين مرّة في وقت السحر فهو من أهل هذه الآية ¹.

اشاره: منظور حضرت امام باقر و امام صادق(عليهماالسلام)، آيه كريمه ﴿الصّبِرينَ والصّدِقينَ والقنِتينَ والمُنفِقينَ والمُستَغفِرينَ بِالاَسحار﴾ است، بنابراين كسي از «مستغفرين بالاسحار» به شمار مي‏رود كه دست كم يك سال به نماز شب ادامه دهد؛ مشروط بر اينكه با اعمالي ديگر، نام خود را از ديوان مستغفران سحرگاهان نزدايد.

4. فضيلت و اهميت وقت سحر

عن أبي سعيد الخدري قال: بلغنا أنّ داود(عليه‌السلام) سأل جبرئيل(عليه‌السلام) فقال: يا جبرئيل! أيّ الليل أفضل؟ قال: يا داود! ما أدري إلاّ أنّ العرش يهتزّ في السحر ².

اشاره: خداي سبحان كه سبّوح از زمان و قدوس از مكان است، نه متزمّن است و نه متمكّن. فيض‏هاي لدنّي او نيز منزّه از تقيّد به عصر و مصر است. مهم، شرط قابليت مستفيضان است كه چون ناشئه ليل ﴿اَشَدُّ وطءاً واَقوَمُ قيلا) ³ است، آمادگي آن‏ها براي استفاضه بيشتر است و چون قابل به تمام قبول باريافت، ريزش فيض الهي بيشتر و افاضه عرش خدا كامل‏تر خواهد بود.

٭ ٭ ٭

^ 1 - ـ مجمع البيان، ج 2 ـ 1، ص 714.
^ 2 - ـ الدر المنثور، ج2، ص164.
^ 3 - ـ سوره مزمّل، آيه 6.

387

شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُوَ والمَلئِكَةُ واُولوا العِلمِ قائِمًا بِالقِسطِ لااِلهَ اِلاّهُوَ العَزيزُ الحَكيم (18)

گزيده تفسير

خداي سبحان در اين آيه به وحدانيت خويش شهادت مي‏دهد و فرشتگان و علماي راستين نيز به يگانگي او گواهي داده‏اند و اين شهادت در حال قيام به قسط است.

به جهت عظمت «مشهود به»، كلمه «توحيد»، يعني «لا إله إلاّ الله» در اين آيه تكرار شده است و اين به معناي تكرار شهادت است، پس اين آيه دربردارنده دو شهادت از خدا و يك شهادت از فرشتگان و عالمان الهي است كه شهادتشان ميان دو شهادت خداوند آمده است.

تفسير

مفردات

شهد: «شهادت»، حضور و ادراك حضوري است، كه گاه با حس است كه نازل‏ترين مراتب درجات ادراك حضوري است؛ مانند ﴿وهُم عَلي ما يَفعَلونَ

388

بِالمُؤمِنينَ شُهود) ¹ ﴿ما شَهِدنا مَهلِكَ اَهلِه) ² و ﴿وليَشهَد عَذابَهُما طَائِفَةٌ مِنَ المُؤمِنين) ³ و زماني شهود قلبي و غيبي است، همچون ﴿كِتبٌ مَرقوم ٭ يَشهَدُهُ المُقَرَّبون) ⁴ همچنين گاهي بر اصل علم اطلاق مي‏شود، هرچند مستند حسّي نداشته باشد؛ مانند گفتار برادران يوسف: ﴿ياَبانا اِنَّ ابنَكَ سَرَقَ وما شَهِدنا اِلاّبِما عَلِمنا) ⁵

اصل «شهد» به معناي «حضر» در برابر سفر هم هست و تعبير ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهر﴾ بر افراد در خواب نيز صادق است. «شهادت» در سخن ملكه سبا: ﴿ما كُنتُ قاطِعَةً اَمرًا حَتّي تَشهَدون) ⁶ به معناي حضور در مشورت است.

واژه شهادت هم در موارد تحمّل رخداد به كار مي‏رود و هم در اداي آن. تحمل شهادت، همان ادراك حضوري است و اداي شهادت، خبر دادن از مشهود؛ و چون اداي همان يافته حضوري است، بر آن هم شهادت اطلاق و مثلاً گفته مي‏شود كه «فلاني شهادت داد» ⁷

گفتني است كه مستند شهادت در امور حسي بايد «محسوس» باشد و در امور علمي، «مبرهن»؛ و مستند شهادت اهل كشف و شهود قلبي،

^ 1 - ـ سوره بروج، آيه 7.
^ 2 - ـ سوره نمل، آيه 49. يعني ما در صحنه حاضر نبوديم و اطلاع نداريم.
^ 3 - ـ سوره نور، آيه 2.
^ 4 - ـ سوره مطفّفين، آيات 21 ـ 20.
^ 5 - ـ سوره يوسف، آيه 81.
^ 6 - ـ سوره نمل، آيه 32.
^ 7 - ـ ر.ك: مفردات، ص468 ـ 465، «ش ه د».

389

«مشاهدات» آن‏هاست. آياتي مانند ﴿وما شَهِدنا اِلاّبِما عَلِمنا) ¹ بيانگر شهادت برهاني است و شهادت در اين‏گونه مسائل به محسوس اختصاص ندارد.

تناسب آيات

در آيات پيشين بيان شد كه جز خداي سبحان معبودي نيست و كسي و چيزي از او بي‏نياز نيست و آنچه انسان بدان اعتماد مي‏كند و با آن خود را از خدا بي‏نياز مي‏پندارد، همه زينت و متاعي است كه خدا آفريده است تا انسان با بهره‏برداري از آن‏ها به بهتر از اين‏ها دست يابد و اين جز در پرتو تقواي الهي شدني نيست. اكنون در اين آيه شاهد مي‏آورد كه اين مطالب همه بي‏ترديد حق است ².

٭ ٭ ٭

انشاي شهادت

نخستين بخش اين آيه كريمه شهادت خدا بر يگانگي خويش است: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾. احتمال دارد جمله ﴿شَهِدَ الله... ﴾ اِنشا باشد نه اخبار؛ يعني هم‏اكنون شهادت مي‏دهد؛ مانند اينكه مي‏گوييم «أشهد أن لا إله إلاّ الله» نه اينكه اخبار از گذشته باشد.

تعبير احتمال براي آن است كه اگر شهادت خداي سبحان از سنخ شهادت عيني يا فعلي باشد، در حوزه اِنشا و اخبار نمي‏گنجد. تنها اگر

^ 1 - ـ سوره يوسف، آيه 81.
^ 2 - ـ الميزان، ج3، ص131.

390

شهادت وي قولي باشد، وارد اين حوزه خواهد شد. البته برخي از فعل‏ها اثر قول را دارند.

ادراك حضوري يا گزارش از مشهود

گذشت كه «شهد» هم به معناي ادراك حضوري و هم به معناي گزارش از مشهود است و هر دو معنا درباره ذات اقدس الهي آمده است: ادراك حضوري مانند ﴿وما تَكونُ في شَأنٍ وما تَتلوا مِنهُ مِن قُرءانٍ ولاتَعمَلونَ مِن عَمَلٍ اِلاّكُنّا عَلَيكُم شُهودًا اِذ تُفيضونَ فيه) ¹ و گزارش از واقعيت همچون ﴿واَرسَلنكَ لِلنّاسِ رَسولًا وكَفي بِاللهِ شَهيدا) ² يعني خداوند شاهد كافي بر رسالت توست.

گونه‏هاي شهادت

شهادت به معناي گزارش از مشهود، سه قسم است: قولي؛ فعلي؛ عيني.

1. شهادت قولي: همان گزارش مشهود از طريق سخن گفتن است. آياتي مانند ﴿اِنَّكَ لَمِنَ المُرسَلين) ³ ﴿ياَيُّهَا النَّبِي... ) ⁴ و ﴿ياَيُّهَا الرَّسول... ) ⁵ شهادت قولي خداي سبحان به نبوت و رسالت نبي اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم است.

2. شهادت فعلي: گزارش مشهود از راه فعل است. شهادت در آيه ﴿ويَقولُ الَّذينَ كَفَروا لَستَ مُرسَلًا قُل كَفي بِاللهِ شَهيدًا بَيني وبَينَكُم) ⁶ شهادت

^ 1 - ـ سوره يونس، آيه 61.
^ 2 - ـ سوره نساء، آيه 79.
^ 3 - ـ سوره يس، آيه 3.
^ 4 - ـ سوره انفال، آيه 64.
^ 5 - ـ سوره مائده، آيه 67.
^ 6 - ـ سوره رعد، آيه 43.

391

فعلي خداي متعالي به رسالت نبي گرامي اسلام‏صلي الله عليه و آله و سلم است، زيرا در مقام احتجاج با منكران رسالت، استشهاد به قول خدا سودمند نيست، چون منكران رسالت مثلاً در قبال استشهاد پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم به آيه ﴿اِنَّكَ لَمِنَ المُرسَلين) ¹ پاسخ مي‏دهند كه اين سخن خدا نيست، پس تو پيامبر نيستي، در نتيجه احتجاج شكل نمي‏گيرد؛ اما استشهاد به فعل خدا براي مقام احتجاج، تمام و حجت بالغ است؛ بدين معنا كه رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم بفرمايند كه خدا بر پيامبري من شهادت داده است، چون كلام، كتاب و پيامش را به دست من سپرده است و اگر مي‏پنداريد كه اين كتاب و پيام خدا نيست، سوره‏اي مانند آن بياوريد: ﴿فَأتوا بِسورَةٍ مِن مِثلِه) ² و چنانچه مي‏پذيريد كه قرآن پيام اوست، بايد پيامبري مرا هم بپذيريد.

شهادت در آيه شريفه ﴿شهِدينَ عَلي اَنفُسِهِم بِالكُفر) ³ شهادت فعلي است؛ يعني سيره و اعمال برخي بر كفر آنان گواهي مي‏دهد، هرچند شهادت لفظي ندهند كه ﴿اِنّا كَفَرنا بِما اُرسِلتُم بِه) ⁴ زيرا با پرستش بت، به كفر خويش شهادت مي‏دهند.

تذكّر: قول خداوند به ﴿اِنَّكَ لَمِنَ المُرسَلين﴾ معجزه نيست، زيرا خداوند به اصل قرآن ⁵ ، ده سوره از آن ⁶ و سرانجام به يك سوره ⁷ تحدّي فرموده است نه به

^ 1 - ـ سوره يس، آيه 3.
^ 2 - ـ سوره بقره، آيه 23.
^ 3 - ـ سوره توبه، آيه 17.
^ 4 - ـ سوره ابراهيم، آيه 9.
^ 5 - ـ سوره قصص، آيه 49.
^ 6 - ـ سوره هود، آيه 13.
^ 7 - ـ سوره بقره، آيه 23.

392

يك جمله يا يك آيه يا چند آيه از يك سوره، پس اگر در برابر قول خداوند كسي اعتراض كند، پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم بايد فعل خدا يا قول ويژه الهي مثلاً يك سوره را دليل قرار دهد.

3. شهادت عيني: گزارش از مشهود با ذات وجود است نه گفتار يا كردار. گونه‏اي از شهادت اعضا و جوارح در قيامت، شهادت عيني است. شهادت اعضا و جوارح دوگونه است: قولي: ﴿لِمَ شَهِدتُم عَلَينا قالوا اَنطَقَنَا اللهُ الَّذي اَنطَقَ كُلَّ شي‏ء) ¹ عيني: ﴿يَومَ يُنفَخُ فِي الصّورِ فَتَأتونَ اَفواجا) ² ذيل اين آيه فريقين از رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم نقل كرده‏اند كه در قيامت عده‏اي به صورت حيوان محشور مي‏شوند ³ ؛ يعني تمامي هستي‏شان بر خُلق و خويشان شهادت مي‏دهد: اگر كسي به شكل سگ محشور شود، هستي‏اش شاهد درنده‏خويي اوست؛ چنانچه به صورت مور باشد، هستي وي شاهد طمّاع بودن وي است و اگر حيواني خزنده باشد، شخصيت حقيقي‏اش بدين‏گونه جلوه كرده است.

احتمالات سه ‏گانه درباره شهادت خدا

دريافتن معناي «شهادت خدا» در اين آيه، در گرو بررسي هر يك از اقسام سه‏گانه شهادت نسبت به اين آيه است.

1. شهادت قولي

ابتدا بايد بررسي كرد كه توحيد با شهادت قولي خداي سبحان در قرآن كريم

^ 1 - ـ سوره فصّلت، آيه 21.
^ 2 - ـ سوره نبأ، آيه 18.
^ 3 - ـ مجمع البيان، ج10 ـ 9، ص642؛ الكشاف، ج4، ص886-687.

393

ثابت مي‏شود يا نه. بايد گفت كه اگر فردي قرآن را سخن خدا بداند، مي‏تواند از تعبيرات قرآن مسئله شهادت را هم استنتاج كند، چون توحيد فرع نبوت و رسالت نيست، بلكه اصلْ اثبات مبدأ است و وحي و رسالت هم فرع بر اثبات مبدأ است نه فرع بر توحيد؛ و ممكن است توحيد مبدأ را از پيامبر فراگرفت؛ يعني بايد خدايي باشد تا فرستاده‏اي اعزام كند؛ امّا وحدانيت و شريك نداشتن از اوصاف حق تعالي است؛ اگر اصل مبدأ ثابت و نيز روشن گردد اين شخص پيام‏آور خداست و معجزه‏اي آورد، مي‏توان به استناد سخن او ثابت كرد كه خدا كفو و شريك ندارد، پس شهادت قولي را وقتي مي‏توان از آيه برداشت كرد كه بپذيريم وحي و رسالت فقط فرع اصل مبدأ است نه اوصاف مبدأ (توحيد)، در نتيجه پيش از بحث از اوصاف توحيدي مبدأ مي‏توان اصل وحي و رسالت را ثابت كرد؛ آن گاه از آن دو، توحيد مبدأ را. حال اگر نبوت و رسالت فرع اثبات توحيد باشد، استفاده توحيد از شهادت قولي خداي سبحان (وحي)، متفرع بر اثبات توحيد مي‏شود كه اين دوري آشكار است.

تذكّر: اصل علم، حكمت و قدرت مفروغ عنه است، زيرا خداوند را به عنوان مبدأ عليم، حكيم و قدير مخاطبان قرآن كريم مي‏پذيرند. مهم مسئله توحيد است و مورد گفت‏وگو نيز توحيد ربوبي است.

غرض آنكه اثبات وحي و رسالتْ متفرع بر اثبات اصل مبدأ است؛ نه توحيد كه از اوصاف مبدأ است، چون اگر كسي پذيرفت كه مبدئي در عالم هست كه عليم، حكيم و قدير است، مي‏تواند پيش از اثبات توحيد او ضرورت نبوت عام را ثابت كند و بگويد كه خداي عالم آفرين و انسان آفرين حتماً عالم و انسان را تدبير و هدايت مي‏كند، پس اصل بعثت و فرستادن رسولان الهي ضروري است؛ نيز به كمك معجزه نبوت خاص را ثابت مي‏كند و آن‏گاه با

394

استشهاد به شهادت قولي خداي سبحان در قرآن كريم كه معجزه جاودانه است، توحيد خداي سبحان را اثبات مي‏كند.

بر همين اساس، پس از اثبات صانع مي‏توان توحيد را به استناد نقل ثابت كرد. آري متكلمان قوي براي اثبات توحيد، براهين عقلي اقامه مي‏كنند و ادله نقلي را تأييد آن براهين يا فراتر مي‏دانند؛ ولي متكلّماني كه ضعيف‏ترند فقط به ادله نقلي استناد مي‏كنند.

چكيده: أ. اگر شهادت خدا عيني يا فعلي باشد، جريان اتحاد شاهد و مدعي مطرح نيست.

ب. اگر شهادت خدا قولي باشد، بعد از احراز قطعي به صدق او و جزم و يقين به حق بودن وي، به درستي دعوايش قطع حاصل مي‏شود و از سنخ «آفتاب آمد دليل آفتاب» خواهد بود.

ج. شهادت قولي خداوند در قرآن با تعليل و اقامه براهين متعدد همراه است كه هر يك از آن‏ها به منزله بيّنه‏اند، پس اعتماد به قول خداوند از سنخ تعبّد محض نيست، چنان‏كه شهادت ملائكه با علم ضروري آنان و شهادت اولوا العلم با ادله و حجّت‏ها همراه است ¹.

درباره احتمال اراده شهادت قولي در كريمه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ مطالبي شايسته ذكر است:

1. استاد، علامه طباطبايي، شهادت را در اين آيه شهادت قولي دانسته است ².

^ 1 - ـ تفسير المنار، ج3، ص255.
^ 2 - ـ ر.ك: الميزان، ج3، ص132.

395

2. شهادت قولي با اِخبار ابتدايي تفاوت دارد: در اِخبار ابتدايي به محكمه نياز نيست؛ ولي شهادتْ خبري است كه در محكمه به كار مي‏آيد. براي كسي كه در محكمه استدلال در پي حجتي شايسته براي اثبات وحدت حق است، شهادت خدا بر وحدانيت خويش سندي محكم است.

3. پذيرش شهادت در هر دادگاهي، در گرو اعتبار مستند شهادت و عدالت شاهد است و شهادت خداي سبحان بر وحدانيتش نيز چنين است:

أ. مستند شهادت: اِخبار از روي حدس (مانند فتوا و گزارش كارشناسان) شهادت نيست؛ ولي اگر براساس حسّ باشد، شهادت است. پيامبر اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم به خورشيد اشاره كرد و فرمود كه اگر مطلبي مانند خورشيد براي تو روشن است، شهادت بده، وگرنه رها كن: علي مثلها فاشهد أو دع ¹ ، پس شهادت بايد برپايه حسّ باشد نه حدس. اگر چيزي روشن و مشهود باشد و گزارش كننده به استناد امري معروف و محسوس خبر دهد، كار او شهادت نام دارد؛ و از آنجا كه عدلِ عالَمْ روشن و محسوس است: ﴿هَل تَري مِن فُطور) ² و خداي قائم به قسط مي‏فرمايد: ﴿لااِلهَ اِلاّهُو﴾، اين اِخبار حسّي و عيني است، در نتيجه شهادت نام دارد، پس ذات اقدس خداوندي به وحدانيت خويش شهادت داده است.

ب. عدالت شاهد: شاهد بايد عادل باشد تا گزارش او پذيرفته شود، از اين‏رو در اين كريمه به عدالت شاهد نيز اشاره شده است: ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾. اين عبارت براي ﴿الله﴾ حال است و عامل آن ﴿شَهِد﴾.

^ 1 - ـ عوالي اللئالي، ج3، ص528؛ وسائل الشيعه، ج27، ص342.
^ 2 - ـ سوره ملك، آيه 3.

396

براي تبيين چگونگي دلالت ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ بر عدالت خداي شاهد، بهتر است راه‏هاي شناخت عادل شناسايي شود: گاه كسي به استناد تعديل ديگران عادل ناميده مي‏شود و زماني اعمال وي ما را به عدالت او رهنمون مي‏شود كه همان پي بردن از عدل به عادل است؛ همانند مسلماني كه در انجام دادن واجبات و پرهيز از محرمات كوتاهي نمي‏كند و كار او كه متن عدل است، دليل عدالتش هم هست.

اعتدال نظام هستي و انسجام و هماهنگي‏اش فعل خداست، كه عين عدل و نيز دليلي بر قيام به قسط و عادل بودن ذات پاك باري است، در نتيجه خداي عالَم آفرين، شرط شهادت يعني عدالت را دارد و گزارش عادلانه او از هر حقيقتي مسموع و مقبول است.

برپايه اعتبار مستند شهادت خداي متعالي بر يگانگي خود و اثبات عدالت او مي‏توان شهادت را در اين آيه قولي دانست.

ناتمامي حصر آيه در شهادت قولي

گرچه شهادت قولي يكي از وجوه تفسيري شهادت خداي سبحان در اين آيه است، حصر معناي آيه در اين وجه، ناتمام است. اين مطلب در قالب يك مقدمه و نتيجه بيان مي‏شود:

مقدّمه: در مبحث پيشين گفته شد كه اثبات عدالت خداي سبحان از راه اعتدال فعل او، براي احراز شرط پذيرش شهادت حضرت حق بر يگانگي خويش است و به سخن ديگر، فعلش بر عدلش گواهي مي‏دهد، از اين‏رو شهادت وي بر وحدتش حجت است؛ امّا فعل او كه عين عدل است، افزون بر اثبات عدالتش، وحدت او را هم ثابت مي‏كند.

397

توضيح آنكه آشفتگي و هرج و مرج مي‏تواند زاييده يكي از اين دو علت باشد: 1. وجود كارگردان‏هاي متعدد. 2. عادل نبودن كارگردان واحد، پس هماهنگي و اعتدال در صورتي ايجاد مي‏شود كه اوّلاً كارگردان چندتا نباشد و ثانيًا كارگردان واحد، عادل باشد.

قرآن كريم، معتدل بودن جَهان را دليل «توحيد» مي‏داند: ﴿لَو كانَ فيهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتا) ¹ ﴿هَل تَري مِن فُطور ٭ ثُمَّ ارجِعِ البَصَرَ كَرَّتَينِ يَنقَلِب اِلَيكَ البَصَرُ خاسِئًا وهُوَ حَسير) ² از پيوند اين دو آيه، يك قياس استثنايي جامع الاطراف به دست مي‏آيد: جمله ﴿لَو كانَ فيهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ الله﴾ «مقدّم» و ﴿لَفَسَدَتا﴾ «تالي» است كه باطل است، زيرا فرمود: ﴿هَل تَري مِن فُطور﴾، پس مقدّم نيز كه تعدّد الهه باشد، باطل است.

آري، اگر چند اِله بود، هر يك كار خود را انجام مي‏داد: ﴿اِذًا لَذَهَبَ كُلُّ اِلهٍ بِما خَلَق) ³

استاد، علامه طباطبايي كه به شهادت قولي خداي سبحان در اين آيه مي‏گرايد، اين مقدمه را لطيف مي‏داند.

نتيجه: پذيرش شهادت قولي خدا بر وحدت خود، بر اثبات عدالت او استوار است و اثبات عدالت حق متعالي از راه بررسي اعتدال فعل اوست و اعتدال فعل خدا، افزون بر اينكه متن عدالت خداست، ثابت كننده شريك نداشتن وي هم هست، در نتيجه پيش از اينكه از طريق شهادت لفظي خدا به

^ 1 - ـ سوره انبياء، آيه 22.
^ 2 - ـ سوره ملك، آيات 4 ـ 3.
^ 3 - ـ سوره مؤمنون، آيه 91.

398

وحدت او پي ببريم، وحدتش را با عدل او ثابت كرده‏ايم و با اين بيان، ديگر به شهادت لفظي او نياز نخواهد بود.

اين مطلب، مستلزم رد احتمال شهادت قولي در آيه مورد بحث نيست، چون پس از اثبات توحيد از راه برهان عقلي، شهادت لفظي مي‏تواند مؤيد آن به شمار آيد؛ امّا مقتضي ناتمام بودنِ حصرِ آيه در اين وجه است، چون در صورت فعلي يا عيني دانستن شهادت خدا، اين آيه نه در حد مؤيد، بلكه بالاتر از آن، دليلي محكم بر توحيد حق است.

2. شهادت فعلي

هماهنگي فعل، شهادت فعلي بر وحدت فاعل است، همان‏طور كه ناهماهنگي آن نشان بي‏عدالتي يا تعدد فاعل است: ﴿اِذًا لَذَهَبَ كُلُّ اِلهٍ بِما خَلَق) ¹ شهادت فعلي يعني كار خدا به گونه‏اي است كه توحيد او را ثابت مي‏كند، زيرا هماهنگي عالَم كه فعل خداست، شاهدي بر وحدت فاعل و مدبر آن است.

در شهادت قولي، بررسي اعتدال فعل الهي راهكاري براي احراز عدالت شاهد و پذيرش شهادت اوست؛ امّا در شهادت فعلي، اعتدال فعل خداي سبحان و قيامش به قسط و عدل: ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾، متن شهادت وي بر يگانگي خويش است.

خدا قائم به قسط است و سهم و قسط هر موجود ذي سهمي را عادلانه به

^ 1 - ـ سوره مؤمنون، آيه 91.

399

او مي‏دهد: ﴿رَبُّنَا الَّذي اَعطي كُلَّ شي‏ءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدي) ¹ ﴿اَلَّذي خَلَقَ فَسَوّي ٭ والَّذي قَدَّرَ فَهَدي) ² و در آفرينش او كم و زياد نيست، پس يكي است.

شهادت فعلي يعني نگرشي به جهان كه جمله ﴿هَل تَري مِن فُطور) ³ را در مقابل انسان جلوه‏گر سازد. اگر كسي مجموع مشاهدات خود و ديگران را كه براي او متواتر است و هر دو به قياس خفي استناد دارند يكجا جمع كند، به هماهنگي و وحدت نظام جزم مي‏يابد، وگرنه در حال شك مي‏ماند.

ارتكاب مجاز در پذيرش اين احتمال

شهادت فعلي خدا به وحدت خويش شهادت دادن نظم عالم به وحدت آفريدگار آن است؛ مانند آيه شريفه ﴿لَو كانَ فيهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتا) ⁴ و در اين صورت، مدّعا وحدت خداست و دليل و شاهد، نظم عالم است نه قول خدا. بدين ترتيب، پذيرش شهادت فعلي در اين كريمه، مستلزم ارتكاب مجاز است، چون بايد گفت كه «شهد الله» يعني «شهد العالَم» يا «شهد فعله».

ديگر اينكه در اين آيه شهادت «الله» آمده است نه شهادت اسماء الله. «الله» اسم اعظم است و ديگر اسامي زير پوشش آن هستند؛ مثلاً اگر بيماري شفا يابد، خداي شافي او را شفا داده است: ﴿واِذا مَرِضتُ فَهُوَ يَشفين) ⁵ امّا اسم «شافي» از اسماي جزئي و زير پوشش «رزاق» است و يكي از ارزاق،

^ 1 - ـ سوره طه، آيه 50.
^ 2 - ـ سوره اَعلي، آيات 2 و3.
^ 3 - ـ سوره ملك، آيه 3.
^ 4 - ـ سوره انبياء، آيه 22.
^ 5 - ـ سوره شعراء، آيه 80.

400

سلامتي است. «رازق» نيز از اسماي جزئي و زير پوشش «خالق» است و يكي از آفريده‏هاي خالق، رزق است. خالق نيز از اسماي جزئي و زير پوشش «قادر» است و قادر نيز از اسماي جزئي و زير پوشش «الله» است.

اِسناد شهادت اسم اعظم ﴿الله﴾ به اسامي غير اعظم، «اسناد إلي غير ما هو له» و نوعي مجاز است، چون اسناد كار مرحله بالاتر به مراحل پايين‏تر است؛ خصوصاً كه در اين كريمه نيامده كه «شهد الله أنّه لا إله إلاّ الله»، بلكه آمده است: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾ و «هو» بالاتر از «الله» است.

3. شهادت عيني

شهادت عيني و ذاتي خدا، بدين معناست كه ذات خدا بر وحدت او شهادت مي‏دهد؛ يعني خدا بودن با تعدد سازگار نيست، زيرا ذات خدا نامحدود است و موجود نامحدود، براي غير خود جايي نمي‏گذارد و به سخن ديگر، دليل وحدت موجودي نامحدود، همانا نامحدود بودن آن است و معناي شهادت ذاتي خداي متعالي بر وحدت خويش همين است.

موجود محدود، امكان وجود غير او در كنارش هست، به همين دليل اثبات وحدت و بي‏شريك‏بودن چنين موجودي، تنها با دليل خارجي ممكن است نه از راه خود او؛ امّا اگر موجودي وجود محض و بي‏نهايت باشد، تأمل در خود آن مايه فهميدن وحدت اوست: آفتاب آمد دليل آفتاب.

گاه انسان روشني هوا را دليل طلوع آفتاب مي‏داند و زماني از پرتو خورشيد به آفتاب پي مي‏برد؛ امّا هيچ يك از اين‏دو مصداق «آفتاب آمد دليل آفتاب» نيست؛ و هنگامي با نگاه به خود آفتاب، به وجود آفتاب پي مي‏برد كه راه برتر در شناخت خدا همين است؛ يعني گاه كسي با مشاهده نشانه‏هاي بيروني و

401

آيات آفاقي و انفسي به وحدت حق پي مي‏برد و گاه از راه ذات خدا بر وحدت او استدلال مي‏كند، كه بسي برتر از راه گذشته است، هرچند پيمودن آن آسان نيست.

اگر شهادت خدا در كريمه ﴿شَهِدَ الله﴾، فعلي باشد، اين آيه اولاً استدلال بر وحدت از راه مشاهده آيات و نشانه‏هاي خداست؛ امّا چنانچه مراد از شهادت در آن، شهادت عيني وي باشد، استدلال بر وحدت خدا از راه ذات اوست؛ ثانياً مانند كريمه ﴿وفِي الاَرضِ ءايتٌ لِلموقِنين ٭ وفي اَنفُسِكُم اَفَلا تُبصِرون) ¹ يا ﴿سَنُريهِم ءايتِنا فِي‏الاءفاقِ وفي اَنفُسِهِم حَتّي يَتَبَيَّنَ لَهُم اَنَّهُ الحَقّ) ² است؛ امّا اگر شهادت خدا را عيني و ذاتي بدانيم، مانند ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد) ³ است.

توضيح: اگر آيه كريمه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ را نظير ﴿سَنُريهِم ءايتِنا... ﴾ بدانيم، بدين معناست كه آيات آفاقي و انفسي جهان بر وحدت حق شهادت مي‏دهند؛ امّا چنانچه آن را مانند ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد﴾ بدانيم، بدين معناست كه براي اثبات وحدت حق، به آيات آفاقي از بيرون و آيات انفسي از درون نيازي نيست و مي‏توان از راه ذات خدا به وحدت او پي برد.

^ 1 - ـ سوره ذاريات، آيات 20 و21.
^ 2 - ـ سوره فصّلت، آيه 53. از آنجا كه آيه پيشين درباره وحي و قرآن است، علامه طباطبايي(قدس‌سرّه) مرجع ضمير در «اَنَّهُ الحَقّ» را قرآن دانسته است؛ يعني قرآن حق است (الميزان، ج17، ص404)؛ ولي سياق نشان مي‏دهد كه ضمير به خدا بازمي‏گردد. ايشان در رساله الولاية (ص26) ضمير را به «الله» بازگردانده‏اند و همين صحيح است.
^ 3 - ـ سوره فصّلت، آيه 53.

402

شباهت آيه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ با ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد﴾ در اين است كه در هر دو از راه ذات خدا استدلال مي‏كنند؛ با اين تفاوت كه آيه ﴿شَهِدَ الله﴾ استدلال بر وحدت خداست و ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّك... ﴾ استدلال بر اصل وجود اوست. ادراك چگونگي استدلال از راه ذات بر ذات، در آيه ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّك... ﴾ متفرع بر تبيين معناي ﴿اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد﴾ است، هرچند فعلاً خارج از بحث است.

اين آيه پس از آنكه آيات آفاقي و انفسي را شاهد وجود حق دانست، چنين فرمود: ﴿اَو لَم يَكفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد) ¹ يعني به آيات آفاقي از بيرون و آيات انفسي از درون نيازي نيست و خود خدا كافي است و دليل بر خدايي خدا خود اوست، زيرا خداوند فراتر، بالا و قبل از هر چيز، مشهود است؛ خصوصاً كه اين آيه «بكلّ شي‏ءٍ شهيد» نيست، بلكه ﴿عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد﴾ است.

در اينجا شهيد كه با حرف «علي» استعمال شده است نه با حرف «با»، به معناي مشهود است نه شاهد و عليم، وگرنه برهان تمام نيست: مضمون آيه اين است كه خدا براي اثبات وجود خود كافي است و براي اثبات او به آيات آفاقي و انفسي نياز نيست؛ اگر شهيد به معناي «شاهد» باشد، ﴿اَنَّهُ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ شَهيد﴾ مدّعايي است در كنار مدعاي پيشين نه دليلي بر آن مدّعا؛ امّا چنانچه به معناي مشهود باشد، دليلِ مدّعاست و هر دو بدين‏گونه تقرير مي‏شود: خدا كافي است، زيرا هرچه را بنگريد، مشهود نخست شما خداست، پس چه نيازي است كه از آيات آفاقي يا انفسي مدد بگيريد. پيش از آنكه به آفاق و

^ 1 - ـ سوره فصّلت، آيه 53.

403

آيات آفاقي، يا به انفس و آيات انفسي و به فهم و دليل برسيد، او را مي‏فهميد، بنابراين معناي آيه چنين مي‏شود: «أولم يكف بربّك أنّه علي كلّ شي‏ء مشهود».

اميرمؤمنان، امام علي(عليه‌السلام) نيز در اين باره فرمود كه او به هر مجهولي عالم و نزد هر جاهلي معلوم است: عارف بالمجهول، معروف عند كلّ جاهل ¹ ؛ يعني خدا را هرگز نمي‏توان انكار كرد، هرچند انسان نداند كه خدا را مي‏شناسد. انسان پيش از آنكه خود يا فهم خود را بفهمد، خدا را مي‏فهمد، چون خدا حق و نامتناهي است و نامتناهي نيز همه‏جا حضور و ظهور دارد و فيض او نيز درون هر چيزي است؛ اما «لا بالممازجة»، پس جايي براي غير و نيازي به استدلال نيست.

ظهور كسي كه ﴿نورُ السَّموتِ والاَرض) ² و نور دليل و استدلال و نور فهم است، نور مفهوم و مستدِل نيز هست. مستدل بايد خود و فهم خويش را بفهمد و دو مقدمه ترتيب دهد تا به نتيجه برسد، با آنكه همه اين امور را نور الهي فرا گرفته است.

ترجيح احتمال شهادت عيني

حصر آيه در شهادت قولي نارواست و نيز اراده شهادت فعلي مستلزم ارتكاب مجاز است؛ امّا با پذيرش شهادت عيني اولاً اين كريمه در شهادت قولي محصور نمي‏گردد و در سطح فقره پاياني آيه 53 سوره فصلت معنا مي‏شود و ثانياً بي‏مجاز در اسناد يا حذف و اضمار تفسير مي‏شود.

^ 1 - ـ بحار الانوار، ج4، ص286؛ الكافي، ج1، ص91.
^ 2 - ـ سوره نور، آيه 35.

404

ترجيح اراده شهادت عيني در اين كريمه، بدين معنا نيست كه شهادت فعلي بر توحيد منتفي است، بلكه شهادت آفاقي: ﴿سَنُريهِم ءايتِنا فِي‏الاءفاق) ¹ و شهادت انفسي: ﴿وفي اَنفُسِهِم) ² نيز ثابت‏اند. در همه اين موارد، آيات خداست كه بر يگانگي او گواهي مي‏دهند؛ ولي طبق آيه مورد بحث خود خداي سبحان يگانگي خويش را گواهي مي‏كند: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾.

اثبات توحيد مبدأ

اگر منظور از شهادت، در اين آيه شهادت فعلي يا قولي باشد، «توحيد» درباره اين نظام كيهاني مراد است؛ بدين معنا كه نظام موجود بيش از يك مبدأ ندارد؛ امّا اگر شهادت ذاتي مراد باشد، بدين معناست كه عوالم ديگري در كار باشد يا نباشد و منظومه‏هاي ديگري جز اين آسمان كشف گردد يا نه، خدا واحد است و شريكي ندارد، زيرا هستي خدا نامحدود است و هستي نامحدود با عديل داشتن منافات دارد.

اگر شهادت فعلي منظور باشد، با مضمون ﴿لَو كانَ فيهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتا) ³ هماهنگ است كه تنها يك اداره كننده براي اين نظام كيهاني ثابت است؛ ولي چنانچه شهادت عيني اراده شود، مضمون ﴿ولَم يَكُن لَهُ كُفُوًا اَحَد) ⁴ را مي‏رساند كه با نكره در سياق نفي، مفيد عموم است و هرگونه شريكي را نه تنها از ربّ و خالق، كه از ﴿اَللهُ الصَّمَد﴾ نفي مي‏كند.

^ 1 - ـ سوره فصّلت، آيه 53.
^ 2 - ـ همان.
^ 3 - ـ سوره انبياء، آيه 22.
^ 4 - ـ سوره اخلاص، آيه 4.

405

سوره مباركه «توحيد»، مالك هستي را تنها خدا مي‏داند؛ يعني نه تنها آسمان و زمين و نظام كيهاني، بلكه اگر هزاران آسمان و زمين ديگر نيز باشد و ما از آن‏ها بي‏خبر باشيم، مخلوق خداي واحدند و موجودي همتاي «الله» نيست ¹.

ياد كرد از ديگران كنار خدا

قرآن كريم كنار نام بي‏همتاي خدا از ملائكه و اولوا العلم نام مي‏برد كه به وحدت خداي سبحان شهادت مي‏دهند: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُوَ والمَلئِكَةُ واُولوا العِلم﴾ و اين مجاورت در نام، براي تشويق آن‏ها و تجليل از آنان است؛ نه استقلال‏بخشيدن به فعل غير خدا؛ مانند اينكه در كنار ذكر درود خدا بر رسولش از درود فرشتگان ياد مي‏كند و مؤمنان را به درود فرستادن بر آن حضرت فرمان مي‏دهد: ﴿اِنَّ اللهَ ومَلءكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَي النَّبي ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا صَلّوا

^ 1 - ـ سوره مباركه «توحيد» را از آن جهت «اخلاص» ناميده‏اند كه به انسان اخلاص مي‏آموزد، چنان‏كه امير مؤمنان(عليه‌السلام) فرمود: و كمال توحيده الإخلاص له (نهج البلاغه، خطبه 1)، كه منظور «اخلاص الوجود لله» است و سراسر هستي را خالصانه لله دانستن و غير را راه ندادن، پس مراد حضرت علي(عليه‌السلام) تنها عمل را به ريا نيالودن نيست، زيرا حضرت در مقام دستور اخلاقي پرهيز از ريا نبوده است. برخي گفته‏اند كه تناسب اين سوره (توحيد) با آياتي مانند «مُخلِصينَ لَهُ الدّين... » (سوره اعراف، آيه 29) يا «اَلا لِلّهِ الدّينُ الخالِص» (سوره زمر، آيه 3) علّت نامگذاري سوره «توحيد» به «اخلاص» است. اين سوره از عمقي خاص برخوردار است، چنان كه امام سجاد(عليه‌السلام) فرمود: در آخرالزمان اقوام متعمّق و ژرف‏نگري مي‏آيند، از اين‏رو سوره مباركه «توحيد» و اوايل سوره مباركه «حديد» تا «وهُوَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدور» نازل شد (الكافي، ج1، ص91). سوره مباركه «توحيد» فراتر از توحيد معبود و توحيد ربّ و توحيد خالق، عهده‏دار اثبات «توحيد ذات» است.

406

عَلَيهِ وسَلِّموا تَسليما) ¹ البته درود ملائكه بر حضرت رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم به دستور خداوند و نيز به افاضه وي است، هرچند در اين آيه دستور مزبور نيست.

توضيح: خداوند گاهي فعل يا وصفي را براي خود مي‏آورد؛ آن‏گاه كنار نام مبارك خود از فرشتگان و برخي انسان‏هاي كامل ياد مي‏كند؛ ولي در آيه‏اي ديگر فرموده است كه دارايي فرشتگان يا انسان‏هاي كامل، ظهور و بركت فعل خداوند والاست.

«عزّت»، «شفاعت»، «قوت» و... چنين است: گاه درباره توسعه عزّت چنين مي‏فرمايد: ﴿ولِلّهِ العِزَّةُ ولِرَسولِهِ ولِلمُؤمِنين) ² و گاه آن را منحصر مي‏كند و عزّت را تنها از آنِ خود مي‏داند: ﴿فَاِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَميعا) ³ پس عزّت پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم و مؤمنان مظهر عزّت خداي عزيز است.

درباره گستره «قوّت» نيز گاه مي‏فرمايد: ﴿ييَحيي خُذِ الكِتبَ بِقُوَّة) ⁴ ﴿واَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة) ⁵ و درباره حصر آن مي‏فرمايد: ﴿اِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذو القُوَّةِ المَتين) ⁶ ﴿اَنَّ القُوَّةَ لِلّهِ جَميعًا) ⁷

درباره فراگيري شفاعت هم مي‏فرمايد: ﴿لايَملِكونَ الشَّفعَةَ اِلاّمَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحمنِ عَهدا) ⁸ و درباره حصر آن: ﴿قُل لِلّهِ الشَّفعَةُ جَميعًا) ⁹ پس

^ 1 - ـ سوره احزاب، آيه 56.
^ 2 - ـ سوره منافقون، آيه 8.
^ 3 - ـ سوره نساء، آيه 139.
^ 4 - ـ سوره مريم، آيه 12.
^ 5 - ـ سوره انفال، آيه 60.
^ 6 - ـ سوره ذاريات، آيه 58.
^ 7 - ـ سوره بقره، آيه 165.
^ 8 - ـ سوره مريم، آيه 87.
^ 9 - ـ سوره زمر، آيه 44.

407

هرجا كمالي را براي ممكني ثابت مي‏كند، در آيه‏اي ديگر آن را تنها از آنِ خود مي‏داند.

درباره شهادت بر «توحيد» نيز در آيه مورد بحث نام ملائكه و اولوا العلم را كنار نام خود مي‏آورد؛ امّا در آيه‏اي ديگر مي‏فرمايد كه هيچ شهادتي بزرگ‏تر از شهادت خدا نيست: ﴿قُل اَي شي‏ءٍ اَكبَرُ شَهدَةً قُلِ اللهُ شَهيدٌ بَيني وبَينَكُم) ¹ اي پيامبر! به آنان بگو كه شما بت‏پرست و مشرك هستيد و من موحدم و براي خدا شريكي نمي‏دانم؛ اگر بر وحدانيت او شاهد مي‏خواهيد، چه شاهدي از خدا بزرگ‏تر كه به وصف در نمي‏آيد.

درباره شهادت بر حقانيت وحي و رسالت هم شهادت ملائكه را كنار شهادت خود مي‏آورد: ﴿لكِنِ اللهُ يَشهَدُ بِما اَنزَلَ اِلَيكَ اَنزَلَهُ بِعِلمِهِ والمَلئِكَةُ يَشهَدون) ² ولي با جمله ﴿كَفي بِاللهِ شَهيدا) ³ اعلام مي‏دارد كه اين صفت بالاصاله و بالذات، از آنِ خداست و ديگران مظهر اويند.

حفظ عظمت مقام خدا

با آنكه ﴿الله﴾، ﴿المَلئِكَة﴾ و ﴿اُولوا العِلم﴾ هر سه فاعل ﴿شَهِد﴾ هستند، ابتدا جمله مربوط به شهادت خدا تمام مي‏شود و سپس ﴿والمَلئِكَةُ واُولوا العِلم﴾ به آن عطف مي‏گردد تا عظمت مقام خداي سبحان حفظ شود؛ مانند آيه شريفه ﴿ءامَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِلَ اِلَيهِ مِن رَبِّهِ والمُؤمِنون) ⁴ كه چنين نفرمود:

^ 1 - ـ سوره انعام، آيه 19.
^ 2 - ـ سوره نساء، آيه 166.
^ 3 - ـ سوره رعد، آيه 43.
^ 4 - ـ سوره بقره، آيه 285.

408

«ءامن الرسول و المؤمنون بما أنزل إليه من ربّه»، چون عظمت رسول ايجاب مي‏كند كه فعل منسوب به آن حضرت تنها آورده شود؛ آن‏گاه مؤمنان به او عطف گردد.

شهادت فرشتگان بر وحدانيت خدا

شهادت فرشتگان بر وحدانيّت خدا، هم قولي و هم فعلي يعني اطاعت و عبادت موحّدانه است: فرشتگان بندگان مكرّم خدا و مطيع فرمان او هستند: ﴿وقالُوا اتَّخَذَ الرَّحمنُ وَلَدًا سُبحنَهُ بَل عِبادٌ مُكرَمون ٭ لايَسبِقونَهُ بِالقَولِ وهُم بِاَمرِهِ يَعمَلون) ¹ ﴿يَخافونَ رَبَّهُم مِن فَوقِهِم ويَفعَلونَ ما يُؤمَرون) ² پس فرشتگان در مقام عمل به وحدانيّت حق شهادت مي‏دهند، زيرا عبادتگر خداي يگانه‏اي هستند كه شريكي ندارد؛ يعني موحّدانه او را مي‏پرستند.

نيز آنان خدا را از هر عيب و نقصي پيراسته مي‏دانند و سخن ايشان تسبيح است: ﴿يُسَبِّحونَ بِحَمدِ رَبِّهِم) ³

شهادت فرشتگان غير از شهادت فعلي خداوند با آفرينش فرشتگان است؛ يعني فعل خداوند كه آفرينش فرشتگان است شهادت فعلي خداست و عبادت فرشتگان شهادت فعلي خود آن‏هاست.

شهادت عالمان بر توحيد

در آيات پيشين، منازل و درجات و پاداش‏هاي اهل تقوا بيان شد كه از

^ 1 - ـ سوره انبياء، آيات 26 و27.
^ 2 - ـ سوره نحل، آيه 50.
^ 3 - ـ سوره زمر، آيه 75.

409

برجسته‏ترين آن‏ها مقام «رضوان الهي» بود: ﴿لِلَّذينَ اتَّقَوا عِندَ رَبِّهِم جَنّتٌ تَجري مِن تَحتِهَا الاَنهرُ خلِدينَ فيها واَزوجٌ مُطَهَّرَةٌ ورِضونٌ مِنَ الله) ¹ مؤمنان خاص كه به مقام رضوان الهي رسيده‏اند، همتاي فرشتگان به يگانگي خدا گواهي مي‏دهند؛ آنان همان ﴿اُولوا العِلم﴾ هستند كه نامشان در رديف فرشتگان است و مانند آن‏ها در اصل شهادت بر توحيد سهيم‏اند.

خداي سبحان، با اين بيان كه عالمان الهي به وحدانيت حق شهادت مي‏دهند، در حقيقت محكمه‏اي را ترسيم كرده است كه عده‏اي منكر و گروهي مدّعي هستند. در اين محكمه، علماي الهي كه حاضر صحنه بوده‏اند، شهادت مي‏دهند و گواهي آنان سودمند است، وگرنه خداوند بدين‏گونه بيان نمي‏فرمود.

بر اين اساس، كساني كه توفيق و توان فحص و تحقيق در معارف را ندارند، مي‏توانند به سخن عالمان بزرگ ديني درباره اوصاف الهي اعتماد كنند و اين اعتماد پس از اثبات اصل ذات است و محذور دور را در پي ندارد.

توحيد، اساس دين است و پس از اثبات آن با شهادت عالمان ربّاني بسياري از مسائل كمالي ديگر و نيز چگونگي بهشت و جهنّم با شهادت آنان پذيرفته مي‏شود و مي‏توان به نظريه تفسيري و شهادتشان اعتماد كرد.

خداي سبحان همان‏گونه كه در اين آيه شهادت «اولوا العلم» بر توحيد را ذكر مي‏فرمايد، شهادت ﴿ومَن عِندَهُ عِلمُ الكِتب﴾ را نيز در مقابل كافران منكر رسالت بيان مي‏فرمايد: ﴿ويَقولُ الَّذينَ كَفَروا لَستَ مُرسَلًاقُل كَفي بِاللهِ شَهيدًا بَيني وبَينَكُم ومَن عِندَهُ عِلمُ الكِتب) ² بنابراين خدا، فرشتگان و صاحبان

^ 1 - ـ سوره آل عمران، آيه 15.
^ 2 - ـ سوره رعد، آيه 43.

410

علم، هم بر توحيد شهادت مي‏دهند و هم بر حقانيت وحي و رسالت: ﴿لكِنِ اللهُ يَشهَدُ بِما اَنزَلَ اِلَيكَ اَنزَلَهُ بِعِلمِهِ والمَلئِكَةُ يَشهَدونَ وكَفي بِاللهِ شَهيدا) ¹ ﴿ويَقولُ الَّذينَ كَفَروا لَستَ مُرسَلًا قُل كَفي بِاللهِ شَهيدًا بَيني وبَينَكُم ومَن عِندَهُ عِلمُ الكِتب﴾. آيه نخست، بيانگر شهادت خدا و فرشتگان درباره حقانيت وحي و آيه دوم، گواهي خدا و «من عنده علم الكتاب» درباره حقانيت رسالت است. از انضمام اين دو آيه كه هر دو مُثبِت‏اند و «الله» در آن دو مشترك است، معلوم مي‏شود كه خدا و فرشتگان و علما شاهد حقانيت وحي و رسالت‏اند.

نكته: بر خلاف اولوا العلم كه به توحيد شهادت مي‏دهند، بت‏پرستان به شرك شهادت مي‏دهند: ﴿اَئِنَّكُم لَتَشهَدونَ اَنَّ مَعَ اللهِ ءالِهَةً اُخري﴾. در برابر آنان پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم مأمور است كه از شرك بيزاري جسته و به وحدانيت حق شهادت دهد: ﴿قُل اِنَّما هُوَ اِلهٌ وحِدٌ واِنَّني بَرِي‏ءٌ مِمّا تُشرِكُون) ² همان‏گونه كه ابراهيم خليل(عليه‌السلام) فرمود: ﴿قالَ بَل رَبُّكُم رَبُّ السَّموتِ والاَرضِ الَّذي فَطَرَهُنَّ واَنَا عَلي ذلِكُم مِنَ الشّهِدين) ³

تفاوت درجات شهادت‏ها

شهادت، مستند به علم است و با تفاوت درجات سَنَدِ خودْ گوناگون مي‏شود، زيرا سند شهادت گاهي علم حصولي برخاسته از عقل تجربي يا تجريدي است و زماني علم حضوري است كه آن نيز گاهي در حدّ علم اليقين است و زماني در حدّ حق اليقين؛ همچنين هر يك از علوم ياد شده اختلاف درون گروهي

^ 1 - ـ سوره نساء، آيه 166.
^ 2 - ـ سوره انعام، آيه 19.
^ 3 - ـ سوره انبياء، آيه 56.

411

دارند؛ يعني همه علوم حصولي همتاي هم نيستند و هرگز تمام علم اليقين‏ها با هم و همه حق اليقين‏ها با يكديگر برابر نخواهند بود.

چون علوم ياد شده كه اَسْناد معتبر شهادت‏اند، هم تفاوت دروني دارند و هم اختلاف بيروني، درجات شهادت نيز در همه موارد يكسان نيست. شهادت خداوند به وحدانيّت اِله، مستند به علم حضوري است نه حصولي؛ و از سنخ حق اليقين است نه عين اليقين.

درجات علم حضوري ملائكه كه محكوم اصل تفاوت رتبه‏اند و منطق رسمي آنان ﴿وما مِنّا اِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعلوم) ¹ است مطابق با مراتب وجودي آن‏هاست، چنان‏كه ملائكه مأمورِ علوم وحياني كه در جهت كار حضرت جبرائيل‏اند با فرشتگان مأمور كيل و رزق كه در رديف كار حضرت ميكائيل‏اند برابر نخواهند بود.

اولواالالباب و اولواالعلم كه برخي (همانند متكلمان و حكيمان) از علم حصولي و بعضي (همانند عارفان) از علم شهودي برخوردارند، يكسان نبوده و شهادت آن‏ها نيز همسان نيست، چنان‏كه ارباب عقلِ ناب با اصحاب نقل و نيز با صحابه تلفيق عقل و نقل برابر نخواهند بود، زيرا ارباب عقل ناب اوّل مي‏فهمند و آن‏گاه مي‏پذيرند و اصحاب نقل اول مي‏پذيرند و سپس به اعتماد قول صاحب شريعت مي‏فهمند، هرچند پذيرش اوّلي آن‏ها به استناد علم اجمالي قبلي است.

گفتني است كه چون عنصر محوري آيه مورد بحث شهادت است كه وابسته به علم است، در آيه عنوان ﴿اُولوا العِلم﴾ آمده است نه اولوا الايمان،

^ 1 - ـ سوره صافات، آيه 164.

412

همان‏گونه كه در آياتي كه عنصر محوري‏شان پذيرش و عمل است، عنوان «المؤمنون» مطرح مي‏شود.

مصداق «اولوا العلم» و اوصاف آنان

قرآن كريم به كساني «اولوا العلم» مي‏گويد كه علم در آنان رسوخ دارد و ايشان نيز در علم راسخ‏اند و افزون بر اينكه خود به يگانگي خدا گواهي مي‏دهند، جامعه را نيز به سوي يكتاپرستي مي‏برند.

مقام «اولوا العلم» با عالم و دانشمند تفاوت دارد، چون برخي عالمان اهل بغي‏اند: ﴿اِلاّمِن بَعدِ ما جاءَهُمُ العِلمُ بَغيًا بَينَهُم) ¹ و نه تنها به وحدانيت حق شهادت نمي‏دهند، زمينه‏ساز اختلاف و پيدايش مذاهب و فِرَق گوناگون هستند.

بارزترين مصداق ﴿اُولوا العِلم﴾ انبيا و اوليا و عترت اطهار(عليهم‌السلام) هستند. علماي ربّاني نيز از اولياي الهي به‏شمار مي‏آيند ².

اوصاف «اولوا العلم»، تقريبًا همان اوصاف «راسخان در علم» است و

^ 1 - ـ سوره آل عمران، آيه 19.
^ 2 - ـ زمخشري «واُولوا العِلم» را علماي معتزله مي‏داند كه به عدل و توحيد اعتقاد دارند (الكشاف، ج1، ص344). اين مطلب حاوي طعن ضمني به علماي اشاعره نيز هست، زيرا آنان به عدل معتقد نيستند. فخر رازي سخن زمخشري را بي‏اساس جلوه داده و در پاسخ مي‏گويد: نه كلمه «قائِمًا بِالقِسط» نشانه عدل معتزله است و نه «واُولوا العِلم» ناظر به علماي توحيد است، تا معتزله خود را عالم يكتاپرست خوانده و علماي اشاعره را غير موحّد بداند. در پايان مي‏گويد: گوينده «لا إله إلاّ الله» و موحّد ما هستيم. (التفسير الكبير، مج4، ج7، ص223).

413

راسخان در علم همان «اولوا الألباب» اند، زيرا اگر «اولوا الألباب» غير از «راسخان در علم» باشند، وسط آيه ﴿والراسخون في العلم يقولون ءامَنّا بِهِ كُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وما يَذَّكَّرُ اِلاّاُولوا الاَلبب) ¹ با پايان آن مناسبتي نخواهد داشت.

بهترين سخن «اولوا الالباب» و خردمندان اين است: ﴿رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا بطِلا) ² نيكوترين گفتار «راسخان در علم» نيز اقرار به توحيد است و در آيه مورد بحث نيز مورد شهادتِ ﴿اُولوا العِلم﴾ وحدانيت خداست، پس اين دو در بسياري مسائل با يكديگر مشترك‏اند.

تذكّر: رسوخ در علم، مقول به تشكيك است، چنان‏كه لبيب بودن نيز مشكَّك است. ممكن است در سنجش مراحل بالاي هر يك با مراتب پايين ديگري تفاوت پديد آيد؛ ولي در ارزيابي جامع شايد اختلافي رخنه نكند.

نكته: مقام ﴿اولوا العلم﴾ نه با تحصيل و تدريس صرف، بلكه با تعليم همراه تزكيه حاصل مي‏شود، زيرا در بيشتر موارد، پس از ذكر استغفار از ﴿اُولوا العِلم﴾ نام برده شده است؛ مانند اينكه در آيه پيشين ابتدا ﴿والمُستَغفِرينَ بِالاَسحار﴾؛ آن‏گاه در آيه مورد بحث از ﴿اُولوا العِلم﴾ ياد شده؛ نيز پس از ذكر نماز شب يكسان نبودن عالم و جاهل گوشزد شده است: ﴿اَمَّن هُوَ قنِتٌ ءاناءَ الَّيلِ ساجِدًا وقائِمًا يَحذَرُ الاءخِرَةَ ويَرجوا رَحمَةَ رَبِّهِ قُل هَل يَستَوِي الَّذينَ يعلَمونَ والَّذينَ لايَعلَمون) ³ بنابراين عالمي كه اهل شب زنده‏داري و نيز از مستغفران در اسحار نباشد، مشمول ﴿اُولوا العِلم﴾ و ﴿يَعلَمون﴾ نيست، بلكه ممكن است مصداق ﴿لا يَعلَمون﴾ باشد.

^ 1 - ـ سوره آل عمران، آيه 7.
^ 2 - ـ سوره آل عمران، آيه 191.
^ 3 - ـ سوره زمر، آيه 9.

414

شهادت در حال قيام به قسط

﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ حال براي «شاهد» است نه «مشهودٌ به»، پس چنين نيست كه خداوند به وحدت و نيز به قائم به قسط بودن خويش شهادت دهد، بلكه مراد آيه اين است كه خداوند در حالي كه قائم به قسط است، به وحدانيّت خويش گواهي مي‏دهد.

دليل مطلب ياد شده اين است كه ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ پس از ذكر دو شاهد ديگر ـ يعني «ملائكه» و «اولواالعلم» ـ آمده است. اگر مقدّم بود، مي‏توانست مانند «توحيد»، «مشهودٌ به» باشد.

مؤخّر شدن آن مي‏فهماند كه شهادت ملائكه و اُولوا العلم نيز شهادتي در حال قيام به قسط است.

برخي احتمال داده‏اند كه ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ جزء «مشهودٌ به» باشد؛ يعني حال است براي «هو» در جمله ﴿لااِلهَ اِلاّهُو﴾ نه حالِ شاهد (فاعل «شَهِدَ») و روايتي هم به همين مضمون نقل كرده‏اند ¹ ؛ ولي لازمِ اين احتمال آن است كه ﴿والمَلئِكَةُ واُولوا العِلم﴾ پيش از اتمام متعلقات جمله «مشهود به» ذكر شده باشد.

اگر گفته شود كه در احتمال مختارِ شما هم عبارت ﴿والمَلئِكَةُ واُولوا العِلم﴾ بين حال و ذو الحال فاصله مي‏اندازد، پاسخ اين است كه اين به دليل اهميت «مشهود به» يعني توحيد است؛ امّا محذور مذكور در احتمالي كه مردود است بي‏جواب مي‏ماند، چون براساس آن، ﴿والمَلئِكَةُ واُولوا العِلم﴾ پيش از اتمام خود مشهودٌ به ذكر شده است.

^ 1 - ـ ر.ك: مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص717 ـ 716.

415

نكته: گفته شد كه شهادت خدا در اين كريمه مي‏تواند قولي، فعلي يا عيني باشد. رابطه ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ با ﴿شَهِد﴾ براساس هر يك از اين احتمالات چنين است:

1. بر فرض پذيرفتن شهادت قولي، چون ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ ناظر به مقام فعل است، رتبه‏اش بالاتر از ﴿شَهِد﴾ قولاً است؛ يعني خدا در مقام قول به توحيد شهادت مي‏دهد و در مقام فعل، عدل او شرط پذيرش شهادت او را تأمين مي‏كند و مقام فعل برتر از مقام قول است.

2. در صورت قبول شهادت فعلي، ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾، همتاي آن است نه برتر يا فروتر، زيرا هر دو در مقام فعل‏اند.

3. براساس پذيرفتن دقيق‏ترين احتمال كه شهادت در مقام ذات است، رتبه «قائِمًا بِالقِسط» پايين‏تر از مرتبه شهادت است، زيرا مقام ذات برتر از مقام فعل است.

دو شهادت خداوند

معارف آيه مورد بحث متعدد است؛ ليكن از جهت ترسيم ظاهري به صورت مثلثي ارائه شده است كه ضلع اول و سوم آن را شهادت خداوند تشكيل مي‏دهد و ضلع مياني آن را شهادت ملائكه و علماي اصول دين؛ با اين تفاوت كه ضلع اول همراه عنوان شهادت است و ضلع سوم: ﴿لااِلهَ اِلاّهُوَ العَزيزُ الحَكيم﴾ متن مشهودٌ به يعني توحيد بي‏كلمه شهادت است؛ ولي در واقع شهادت خداوند به وحدانيت است، هرچند به صورت قول كه شهادت قولي خداست.

416

اين معنا كه آغاز و انجام شهادت توحيد را خود خداوند برعهده دارد، مي‏تواند به استناد اوّل و آخر بودن همان ذات اقدس ربوبي باشد؛ يعني چون ﴿هُوَ الاَوَّل﴾ است شهادت آغازين از اوست و چون ﴿هُوَ الاءخِر﴾ است شهادت پسين از وي است. بر اين اساس، شهادت فرشتگان و اولوا العلم ميان دو شهادت خداوند است ¹ ، همان‏طور كه تمام كارهاي خير انسان محفوف به دو احسان و تفضّل الهي است: احسان اول خدا اعطاي توفيق و تهيّه وسايل كار خير و هدايت قلب و مانند آن است تا آدمي كار نيكي را انجام دهد و احسان دوم خدا پذيرش آن كار خير و اعطاي پاداش به آن و ترفيع درجات صاحب آن و دفع سيئات از او و بخشش گناهان وي است.

لازم است عنايت شود كه تفاوت شهادت آغاز و انجام، همان‏طور كه اشاره شد، در اين است كه شهادت پيشين مُصرّح به عنوان شهادت است: ﴿شَهِدَ الله... ﴾ و شهادت پسين متن مشهودٌ به بدون عنوان شهادت آمد. همين شيوه در اذان و اقامه ظهور دارد كه در حكم اذن دخول در حرم عبادت خدا و زيارت الهي است؛ يعني در آغاز اذان و نيز اقامه شهادت به وحدانيت با تصريح به واژه شهادت است و در پايانش اصل توحيد كه مشهودٌ به است بي‏تصريح به شهادت آمده است، تا عابد به خُلْق معبود خود متخلّق گردد و به هدف كه همان توحيد است آن قدر نزديك شود كه همان را بر زبان جاري كند نه شهادت به آن با افزودن كلمه شهادت را.

براساس نكته اخير، به گفته برخي مفسران، ﴿لااِلهَ اِلاّهُو﴾ در پايان آيه جمع‏بندي نهايي است؛ يعني اكنون كه همگان به توحيد شهادت مي‏دهند،

^ 1 - ـ رحمة من الرحمن، ج1، ص425 و525.

417

شما نيز اگر از «اولوا العلم» هستيد، خود شهادت مي‏دهيد، وگرنه هماهنگ با خدا و فرشتگان و اولوا العلم بايد صلاي ﴿لااِلهَ اِلاّهُو﴾ سرداد ¹.

توضيح اينكه قرآن حكيم وسيله تعليم علوم وَحْياني و حكمت است: ﴿ويُعَلِّمُهُمُ الكِتبَ والحِكمَة﴾ و حضرت ختمي نبوّت‏صلي الله عليه و آله و سلم معلّم آن است. بعد از تحليل و جمع‏بندي نهايي و اعلام نتيجه، هدف، رهنمود علمي و عملي جامعه بشر است نه صرف نتيجه‏گيري علمي براي خود پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم مثلاً، پس تكرار كلمه تهليل براي تعليم ديگران و تربيت آنان هم خواهد بود؛ با اين بيان كه عالمان براساس نظم عالم، به استناد قدرت و حكمت خدا وحدانيت او را ثابت مي‏كنند و به آن شهادت مي‏دهند؛ شما نيز همان‏گونه كه اصل توحيد را از آنان فرا گرفته‏ايد، عزّت و حكمت الهي را هم از ايشان بياموزيد و بگوييد: ﴿لااِلهَ اِلاّهُوَ العَزيزُ الحَكيم﴾.

عزّت و حكمت

لازم «قائم به قسط» بودن خداوند آن است كه «عزيز» و «حكيم» باشد، زيرا كسي كه جهان را با نظم سرپرستي مي‏كند، نه تنها عادل است بلكه «سرپرست عدل» است و كسي كه سرپرست عدل است حتماً عزيز و حكيم خواهد بود؛ يعني ثبوتاً آن دو صفت بر «قيام به قسط» مقدم، و در مقام اثبات و كشف از قيام به قسط مُؤخّرند.

تحليل جامع مطلب به اين است كه اگر گفتيم كسي عادل است، يعني براساس شرع مقدّس رفتار مي‏كند و چنانچه گفتيم شرعْ منهاج عدل و صراط

^ 1 - ـ التفسير الكبير، مج4، ج7، ص223.

418

مستقيم است، يعني با نظام هستي هماهنگ است ¹ ؛ قيّم نظام هستي هم كه عادلانه است: بالعدل قامت السموات و الأرض ² ، ذات اقدس خداوند است و از آنجا كه خداوند نه تنها ظالم نيست، بلكه سرپرستي عدل را نيز بر عهده دارد، «قيّم عدل» و قائم به قسط است و قائم به قسط بايد توانايي و دانايي داشته باشد تا هم بتواند و هم بداند كه هر چيزي را در جاي خود قرار دهد، بنابراين «عزيز» و «حكيم» نيز خواهد بود.

آري «قيام به قسط»، يعني انجام دادن كار به گونه هماهنگ و عادلانه، كه از دو مطلب حكايت مي‏كند: قدرت بر انجام دادن كار و قرار دادن هر چيزي در جاي خود، بنابراين از «قائم به قسط بودن» خداوند مي‏توان به «عزّت» و «حكمت» او پي برد، زيرا خداي سبحان از جهت نفوذ ناپذير بودن «عزيز» است و چون هر چيزي را در جاي خود قرار مي‏دهد، «حكيم» است.

اشارات و لطايف

اسم «الله»

واژه «الله» (الف، لام ـ مشدّد ـ و هاء) اسم لفظي است و اسماي لفظي مفاهيم را مي‏فهمانند و آن مفاهيم، حقايق تكويني و آن حقايق تكويني، اسماي حسناي الهي‏اند، پس كلمات اسماي اسماي اسمايند. آن بحث معروف كه اسم عين مسمّاست نيز درباره اسم حقيقي است؛ نه اسماي لفظي يا مفهومي. هرگز كسي نمي‏گويد كلمه «الله» يا مفهوم ذهني آن عين مسمّاست!

^ 1 - ـ بر همين اساس، كسي كه كارهاي پسنديده و براساس شرع انجام مي‏دهد، از آفرينش بهره مي‏برد و آن كه به محرّمات تن مي‏دهد، مانند كسي است كه با سمّ مهلك خود را به نابودي مي‏كشاند.
^ 2 - ـ عوالي اللئالي، ج4، ص103.

419

«اسم»، همان ذات با تعيّن است ¹ كه نامي مانند «الله» يا «الرحمن» بر او مي‏نهند. معناي جمله «آيا اسمْ عين مسمّاست» اين است كه آيا ذاتِ با تعيّن كه اسم حقيقي است، عين ذات است يا نه؛ نه اينكه اين لفظ عين ذات است يا نه. الوهيّت يعني همان تعيّن كه مربوط به ذات است و «اِله» ذات با تعيّن الوهيت است و در آيه مورد بحث، اين ذاتِ داراي تعيّن، به وحدانيّت حق شهادت مي‏دهد.

بحث روايي

1. عظمت شأن آيه ﴿شَهِدَ الله﴾

روي جعفر بن محمّد(عليه‌السلام) عن أبيه عن ابائه عن النبيّ‏صلي الله عليه و آله و سلم أنّه قال: لمّا أراد الله (تعالي) أن ينزّل فاتحةالكتاب و آية الكرسي و ﴿شَهِدَ الله﴾ و ﴿قُلِ اللّهُمَّ ملِكَ المُلك﴾ إلي قوله ﴿بِغَيرِ حِساب﴾، تعلّقن ² بالعرش و ليس بينهنّ و بين الله حجاب و قلن: يا ربّ! تهبطنا إلي دار الذنوب و إلي من يعصيك و نحن معلّقات بالطهور و بالعرش! فقال (الله تعالي): و عزّتي و جلالي! ما من عبد قرأكنّ في دبر كلّ صلاة مكتوبة إلاّ أسكنته حظيرة القدس علي ما كان فيه، و إلاّ نظرت إليه بعيني المكنونة في كلّ يوم سبعين نظرة، و إلاّ قضيت له في كلّ يوم

^ 1 - ـ براي انسان سالك، سه حال تصور دارد: ذات، تعيّن يا ذات با تعيّن را مي‏نگرد؛ نه اينكه اعتبار مي‏كند. اگر كسي خلقت و رزق و علم و قدرت را ببيند، صفت يا تعين را ديده است و چنانچه به اندازه خويش در ذات غرق شود، از همه اين تعيّنات رها شده و ذات را به قدر وسع خويش مي‏بيند و چنانچه ذات را با يكي از اين تعيّنات بنگرد، اسمي از اسماي الهي را تماشا مي‏كند، چون اسم ذات با تعيّن است. «الله»، «الرحمن» و... اسامي ذات باتعيّن هستند.
^ 2 - ـ آيات ياد شده كه در تعقيبات وارد است و احياناً مشتمل بر اسم اعظم است.

420

سبعين حاجة أدناها المغفرة، و إلاّ أعذته من كلّ عدوّ و نصرته عليه و لايمنعه دخول الجنّة إلاّ أن يموت ¹.

اشاره: أ. امين الاسلام طبرسي(قدس‌سرّه) از حضرت ختمي نبوّت‏صلي الله عليه و آله و سلم و نيز از برخي صحابه نقل كرده كه بر قرائت آيه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ اهتمام داشتند و آن حضرت در شامگاه عرفه چند بار اين آيه را قرائت فرمود. نيز از سعيد بن جبير نقل كرده كه اطراف كعبه 360 بت قرار داشت و وقتي آيه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ نازل شد، همه بتها فرو ريختند ².

آيه كريمه ﴿شَهِدَ الله... ﴾ از غرر آيات سوره مبارك «آل عمران» است. گرچه همه آيات الهي نور است، در ميان دستورهاي ديني به برخي از آيات اهتمام افزون‏تري شده است كه نشانه عظمت محتواي آن‏هاست. سفارش به تلاوت آيه نوراني ﴿شَهِدَ الله... ﴾ در تعقيب نماز و نيز پيش از خواب ³ ، نشانه جايگاه ممتاز اين آيه در نگاه معصومان(عليهم‌السلام) است. تجليل و تكريمي كه از اين آيه يا آياتي مانند آية الكرسي يا سوره «توحيد» شده است، هرگز درباره سوره ﴿تَبَّت يَدا اَبي لَهَب... ﴾ و مانند آن ديده نمي‏شود.

ب. عظمت ثواب يا تأثير قرائت هر آيه يا سوره بر اثر عظمت مضمون و محتواي آن است و اين كريمه نوراني هم از اين قانون مستثنا نيست.

2. شهادت الهي پيش از آفرينش

عن ابن عباس: خلق الله تعالي الأرواح قبل الأجساد بأربعة آلاف سنة و خلق

^ 1 - ـ تفسير نور الثقلين، ج1، ص322؛ مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص724 و725؛ الجامع لاَحكام القرآن، مج2، ج4، ص50، با كمي تفاوت.
^ 2 - ـ مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص717.
^ 3 - ـ ر.ك: مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص717؛ وسائل الشيعه، ج6، ص468.

421

الأرزاق قبل الأرواح بأربعة آلاف سنة؛ فشهد لنفسه قبل خلق الخلق حين كان و لم يكن سماء و لا أرض و لا برّ و لا بحر؛ فقال: ﴿شَهِدَ الله... ) ¹

اشاره: أ. ابن عباس اين مطلب را به صورت حديث نقل نكرده است؛ ليكن اطمينان بر آن است كه اين‏گونه مطالب غيبي كه نه راه حسّي دارد و نه طريق فكري و حدسي، جز از راه نقل روايي به دست نمي‏آيد، پس ابن عباس آن را حتماً از اهل بيت وحي و نبوّت(عليهم‌السلام) شنيده است.

ب. اين حديث، شهادت خدا بر توحيد را پيش از آفرينش ارواح، اجساد و ارزاق مي‏داند، پس بايد شهادت ذاتي مراد باشد، زيرا سخن از فعل نيست، بلكه موضوعش شهادت خدا پيش از خلقت عالم و آدم است و آنجا ديگر به شهادت فعل خدا (نظم عالم) نيازي نيست. آن‏گاه كه هنوز بساط جهان آفرينش گسترده نشده بود، او واحد بود و زماني هم كه بساط عالم برچيده مي‏شود و سخن از ﴿لِمَنِ المُلكُ اليَوم) ² است و نيز آن روز كه ﴿والاَرضُ جَميعًا قَبضَتُهُ يَومَ القِيمَةِ والسَّموتُ مَطويّتٌ بِيَمينِه) ³ باز او يكي است.

3. شناخت خدا با خدا

قال الإمام السجّاد(عليه‌السلام): بك عرفتك و أنت دللتني عليك ⁴.

قال الإمام علي بن أبي طالب(عليه‌السلام): يا من دلّ علي ذاته بذاته ⁵.

^ 1 - ـ تفسير روح البيان، ج2، ص12.
^ 2 - ـ سوره غافر، آيه 16.
^ 3 - ـ سوره زمر، آيه 67.
^ 4 - ـ اقبال الاعمال، ص67؛ المصباح، كفعمي، ص588؛ بحار الانوار، ج95، ص82؛ مفاتيح‏الجنان، «دعاي ابوحمزه ثمالي».
^ 5 - ـ بحار الانوار، ج87، ص339، ح19؛ مفاتيح الجنان، دعاي صباح.

422

قال الإمام الحسين بن علي(عليهماالسلام): أيكون لغيرك من الظهور ما ليس لك ¹.

اشاره: بهترين راه شناخت خدا، معرفت وي از راه خود اوست كه همان برهان صدّيقين است. درباره وحدت حق متعالي هم بهترين راه، اثبات از طريق ذات است، بنابراين ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾ يعني «شهد الألوهية علي أنّ الله واحد»، زيرا هرگز خدايي با دوگانگي سازگار نيست ².

4. مصاديق «اولوا العلم»

عن جابر قال: سألت أبا جعفر(عليه‌السلام) عن هذه الآية: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُوَ والمَلئِكَةُ واُولوا العِلمِ قائِمًا بِالقِسطِ لااِلهَ اِلاّهُوَ العَزيزُ الحَكيم﴾، قال أبوجعفر(عليه‌السلام): ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾ فإنّ الله تبارك و تعالي يشهد بها لنفسه ³ و هو كما قال؛ و فأمّا قوله: ﴿والمَلئِكَة﴾ فإنّه تعالي أكرم الملائكة بالتسليم لربّهم و صدّقوا و شهدوا كما شهد لنفسه؛ و أمّا قوله: ﴿واُولوا العِلمِ قائِمًا بِالقِسط﴾ فإنّ أُولي العلم الأنبياء و الأوصياء و هم قيّام بالقسط [و القسط هو العدل في الظاهر، و العدل في الباطن هو أميرالمؤمنين(عليه‌السلام ) ⁴]. ⁵

عن مرزبان القمي قال: سألت أبا الحسن(عليه‌السلام ⁶) عن قول الله: ﴿شَهِدَ اللهُ

^ 1 - ـ اقبال الاعمال، ص349؛ بحار الانوار، ج64، ص142؛ مفاتيح الجنان، دعاي عرفه امام حسين(عليه‌السلام).
^ 2 - ـ و نيز در كتاب شريف الكافي بابي است به نام «أنّه لايعرف إلاّ به» (الكافي، ج1، ص85).
^ 3 - ـ مؤيّد احتمال شهادت عيني (ذاتي) است.
^ 4 - ـ آري، اميرمؤمنان(عليه‌السلام) كه در رأس «واُولوا العِلم» و عدل ممثّل است، اگر به صورت انسان ظهور كند، مي‏شود «امام» و چنانچه به شكل وصف درآيد، مي‏شود «عدل».
^ 5 - ـ تفسير العياشي، ج1، ص165 و166.
^ 6 - ـ ظاهراً منظور، ابا ابراهيم، امام كاظم(عليه‌السلام) است.

423

اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُوَ والمَلئِكَةُ واُولوا العِلمِ قائِمًا بِالقِسط﴾ قال: هو الإمام ¹.

اشاره: أ. در اين دو حديث شريف، انبيا، اوصيا و ائمّه(عليهم‌السلام) مصداق كامل «اولوا العلم» شمرده شده‏اند.

در روايت اول، همان‏گونه كه خداوند بر وحدانيّت خويش شهادت مي‏دهد، ملائكه نيز انقياد خويش را بيان و وحدانيّت خدا را گواهي مي‏كنند.

ب. برپايه حديث نخست، ﴿قائِمًا بِالقِسط﴾ حال براي الله، ملائكه و اُولوا العلم است.

5. شهادت امير موحدان(عليه‌السلام) به وحدت حق

و أشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شريك له؛ شهادة ممتَحنًا إخلاصُها، معتقدًا مُصاصُها، نتمسّك بها أبدًا ما أبقانا، و ندّخرها لأهاويلِ ما يلقانا، فإنّها عزيمة الإيمان و فاتحة الإحسان و مرضاة الرحمن و مدحرة الشيطان ².

الحمد لله الأوّل قبل كلّ أوّل و الآخِر؛ بعد كلّ آخِر؛ و بأوليّته وجب أن لاأوّل له؛ و بآخريّته وجب أن لا آخر له؛ و أشهد أن لا إله إلاّ الله شهادة يوافق فيها السرُّ الإعلان، و القلبُ اللّسان ³.

و أشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شريك له. الأوّل لا شي‏ء قبله و الآخر لاغاية له. لا تقع الأوهام له علي صفة و لا تعقد القلوب منه علي كيفيّة و لا تناله التجزئة و التبعيض و لا تحيط به الأبصار و القلوب ⁴.

^ 1 - ـ تفسير العياشي، ج1، ص166.
^ 2 - ـ نهج البلاغه، خطبه 2.
^ 3 - ـ همان، خطبه 101.
^ 4 - ـ همان، خطبه 85.

424

وأشهد أن لا إله إلاّ الله؛شهادة إيمان وإيقان وإخلاص وإذعان ¹.

اشاره: حضرت امير مؤمنان(عليه‌السلام) كه از بارزترين مصاديق اولوا العلم است، شهادت خود را به اموري وصف مي‏كند كه برخي از آن‏ها به مشهودٌ به بازمي‏گردند مانند آنكه اوّل بودن خداوند نفسي و ذاتي است نه نسبي و قياسي و بعضي به كيفيّت شهادت كه با اخلاص بوده و پيدا و پنهان آن هماهنگ و زبان و دل آن همسان‏اند:

أ. شهادتي كه اخلاص آن آزموده شده و اصل آن مورد اعتقاد او و هميشه به آن متمسّك است؛ شهادتي كه ذخيره حوادث هولناك قيامت است؛ شهادتي كه ايمان مصمّم به آن وابسته است و گشاينده اِحسان ² است و مايه رضاي خدا و طرد كننده شيطان.

ب. شهادتي كه ظاهرش با باطن آن يكي است و قلب با زبان همراه است؛ يعني شهادت كسي كه «قائم به قسط» است، زيرا چنين كسي شهادتش با توافق نهان و آشكار است.

ج. شهادت به خداي واحد بي‏حدّي كه اوهام بر وصف او واقع نمي‏شوند و قلوب بر كيفيت او گره نمي‏خورند و تجزيه و تبعيض به ساحت او راه ندارد و چشم‏ها و قلب‏ها بر او احاطه ندارند.

د. برترين شهادت توحيدي، آن است كه يقين آن منزّه از شوب شك و احتمال و ظنّ باشد و ايمان آن، مبرّا از شائبه ريا، سمعه، تزلزل و استيداع باشد و اين همان شهادت مؤمنانه امير موحدان و مؤمنان جهان(عليه‌السلام) است.

^ 1 - ـ نهج البلاغه، خطبه 195.
^ 2 - ـ «احسانِ» در مقام فعل و اعتقاد و شهود، آن است كه انسان خدا را ببيند و دريابد كه او بصير است.

425

6. مقام علم و عالم

قال رسول الله‏صلي الله عليه و آله و سلم: إنّ العبد إذا خرج في طلب العلم ناداه الله)عزّ وجلّ) من فوق العرش: مرحباً بك يا عبدي! أتدري أيّة منزلة تطلب وأيّة درجة تروم؟ مضاهاة ملائكتي المقرّبين لتكون لهم قريناً؟ لابلّغنّك مرادك ولاصلنّك بحاجتك.

قيل لعليّ بن الحسين(عليه‌السلام): ما معني مضاهاة ملائكة الله)عزّ وجلّ) المقرّبين ليكون لهم قريناً؟ قال: أما سمعت الله)عزّ وجلّ) يقول: ﴿شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُوَ والمَلئِكَةُ واُولوا العِلمِ قائِمًا بِالقِسطِ لااِلهَ اِلاّهُوَ العَزيزُ الحَكيم﴾ فابتدأ بنفسه و ثنّي بملائكته و ثلّث بأولي العلم الّذين هم قرناء ملائكته ... ¹.

اشاره: در قرآن كريم آنجا كه سخن از طبيعت، مادّه، باران، درخت، باغ و ميوه است، از انسان در كنار چارپايان ياد شده است: ﴿مَتعًا لَكُم ولاَنعمِكُم) ² ﴿كُلوا وارعَوا اَنعمَكُم) ³ امّا جايي كه سخن از توحيد و معرفت است، عالمان همرديف فرشتگان. در آيه مورد بحث خداي سبحان از عالمان الهي در رديف فرشتگان ياد كرده و شهادتشان را محترم شمرده است. بر اين اساس، امام سجّاد(عليه‌السلام) فرمود كه در عظمت مقام علم همين بس كه خداي سبحان، علما را همتاي فرشتگان قرار داد و فرمود: فرشتگان و علما شهادت مي‏دهند.

٭ ٭ ٭

^ 1 - ـ التفسير المنسوب إلي الامام العسكري(عليه‌السلام)، ص491 ـ 490.
^ 2 - ـ سوره نازعات، آيه 33.
^ 3 - ـ سوره طه، آيه 54.

426

اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلمُ ومَا اختَلَفَ الَّذينَ اوتوا الكِتبَ اِلاّمِن بَعدِ ما جاءَهُمُ العِلمُ بَغيًا بَينَهُم ومَن يَكفُر بِءايتِ اللهِ فَاِنَّ اللهَ سَريعُ الحِسَاب (19)

گزيده تفسير

خداي سبحان از خطوط كلّي اديان الهي با اسم فراگير «اسلام» ياد مي‏كند و آن را صحيح مي‏شمارد؛ همچنين ريشه اختلاف صاحب نظران را پس از شناخت حق، ستم مي‏خواند و كساني را كه پس از مشخص شدن حق و نيز مشاهده آيات الهي كفر مي‏ورزند، تهديد مي‏كند، زيرا چنين كساني در حقيقت نداي دعوت به دين حق را ناشنيده انگاشته و مانع وصول فطرت خود و ديگران به معارف دين مي‏شوند و آن (دين) را از حيات و بالندگي باز مي‏دارند و خداوند كه سريع الحساب است، بي‏درنگ ناكامي و خسران را كه ثمره كفر به آيات الهي است، بهره آنان قرار مي‏دهد.

427

تفسير

مفردات

الدين: «دين» در اصطلاح، مجموعه قواعد مربوط به عقايد، اخلاق، احكام و حقوق بشر، و در لغت به معناي جزاست. «دانَ» يعني جزا داد. قيامت نيز از آن جهت كه روز جزاست، «يوم الدين» ناميده شده است ¹. برخي گفته‏اند: دين، خضوع و انقياد در برابر برنامه و مقرراتي معيَّن است و ديگر مفاهيم ذكر شده براي آن، مانند جزا، از لوازم اين معناست ².

تناسب آيات

عدّه‏اي از قرّاء ﴿اِنّ﴾ را با فتح همزه قرائت كرده و جمله ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾ را مشهودٌ به براي ﴿شَهِدَ الله﴾ دانسته‏اند. آنان جمله ﴿اَنَّهُ لااِلهَ اِلاّهُو﴾ را در آيه پيشين كه با فتح همزه قرائت شده است، با كسر همزه خوانده‏اند ³ و بر اين اساس، آيه بدين معناست كه خداوند يكتا و فرشتگان و عالمان شهادت مي‏دهند كه دين نزد خدا فقط اسلام است.

چنين قرائتي را به آساني نمي‏توان پذيرفت، زيرا مخالف قرائت مشهور ميان قاريان است و نيز فاصله طولاني، اين قرائت را نامأنوس مي‏سازد، بنابراين ﴿اِنّ﴾ با كسر همزه است و آيه كريمه ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾

^ 1 - ـ لسان العرب، ج13، ص169، «د ي ن».
^ 2 - ـ التحقيق، ج3، ص289، «د ي ن»؛ ر.ك: تسنيم، ج1، ص383، ذيل آيه 4، سوره حمد، «د ي ن».
^ 3 - ـ مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص715.

428

سرفصلي است براي طرح جريان اهل كتاب كه در پي اين آيه آمده است.

توضيح اينكه قبلاً بيان شد كه مسلمانان هنگام نزول سوره «آل عمران»، از داخل و خارج با خطر منافقان و مشركان و اهل كتاب روبه‏رو بودند، از اين‏رو آيات سوره در سه بخش كلي به بيان حال فِرَق سه‏گانه مي‏پردازد: 1. دشمنان داخلي (منافقان) [آيات 9 ـ 7]. 2. مشركان حجاز (گروه اول از دشمنان خارجي) [18 ـ 10 ¹]. 3. اهل كتاب (يهود و نصارا) كه مهم‏ترين بخش اين سوره و بيشترين آيات به آن‏ها اختصاص دارد ².

براين اساس، پس از بيان احوال كافران و مشركان در مجموعه پيشين [18 ـ 10]، اين مجموعه [25 ـ 19] شرح حال گروه سوم (اهل كتاب) است كه با ساير دشمنان بيروني دست به دست هم دادند و بر ضد دعوت اسلام قيام كردند و به هر وسيله ممكن از دست و زبان توسل جستند تا شايد بتوانند نور دين را خاموش و دعوت مسلمانان را باطل و تلاش‏هاي آنان را بي‏اثر كنند ³.

٭ ٭ ٭

دين از ديدگاه قرآن

مجموعه قواعد مربوط به عقايد، اخلاق، احكام و حقوق بشر، الهي باشد يا ساخته و پرداخته انسان‏ها، «دين» خوانده مي‏شود. فرعون معتقدات و مقررات جامعه بت‏پرست مصر را «دين» آن‏ها مي‏ناميد: ﴿اِنّي اَخافُ اَن يُبَدِّلَ دينَكُم اَو

^ 1 - ـ ر.ك: الميزان، ج3، ص6 ـ 5.
^ 2 - ـ ر.ك: همان، ص138.
^ 3 - ـ همان، ص102.

429

اَن يُظهِرَ فِي الاَرضِ الفَساد) ¹ نيز مقررات ساخته پادشاه مصر: ﴿ما كانَ لِيَأخُذَ اَخاهُ في دينِ المَلِك) ² و مجموعه قوانيني كه بت‏پرستان حجاز بدان پاي‏بند بودند «دين» ناميده شده است: ﴿لَكُم دينُكُم ولِي دين) ³

در قرآن كريم نيز دين را به معناي مجموعه قوانين مي‏داند: ﴿ورَاَيتَ النّاسَ يَدخُلونَ في دينِ اللهِ اَفواجا) ⁴ ﴿وما جَعَلَ عَلَيكُم فِي الدّينِ مِن حَرَج) ⁵ ـ يعني در مجموعه قوانيني كه خدا وضع كرده است، سختي و حرج نيست؛ ﴿الزّانِيَةُ والزّاني فَاجلِدوا كُلَّ وحِدٍ مِنهُما مِائَةَ جَلدَةٍ ولاَتَأخُذكُم بِهِما رَأفَةٌ في دينِ الله) ⁶ ﴿وما كانَ المُؤمِنونَ لِيَنفِروا كافَّةً فَلَولا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرقَةٍ مِنهُم طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهوا فِي الدّين) ⁷ ـ الف و لام در ﴿الدّين﴾، «عهد» است و به مجموعه قوانين دربردارنده اصول و فروع اشاره دارد ؛ ﴿فَاِن تَابوا واَقاموا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّكوةَ فَاِخونُكُم فِي الدّين) ⁸

«دين حق» را مي‏توان مجموعه قوانين و مقرراتي ساخته مبدئي مطاع و نافذ دانست، زيرا مجموعه قوانين در عالم فراوان است؛ ولي قانون مرضي خدا فقط اسلام است كه عصاره‏اش به صورت قرآن و سنت عترت اطهار درآمده است.

^ 1 - ـ سوره غافر، آيه 26.
^ 2 - ـ سوره يوسف، آيه 76.
^ 3 - ـ سوره كافرون، آيه 6.
^ 4 - ـ سوره نصر، آيه 2.
^ 5 - ـ سوره حجّ، آيه 78.
^ 6 - ـ سوره نور، آيه 2.
^ 7 - ـ سوره توبه، آيه 122.
^ 8 - ـ سوره توبه، آيه 11.

430

پروردگارِ همه موجودات از جمله بشر، «ربّ العالمين» است و اوست كه آدمي را با مجموعه قوانين خود، به نام «دين» به كمال مي‏رساند، بنابراين «دين» در اصطلاح به معناي «اسلام» است.

همان‏گونه كه درخت نيازها و استعدادهاي فراواني دارد و مهندس كشاورزي با استفاده از دانش و تجربه خاص، خواسته‏هاي آن را كشف مي‏كند و به صورت كتابي از شرح زندگاني درخت مي‏نگارد و سپس آن را به باغبان مي‏سپرد تا وي با عمل به آن، درختان را به ثمر بنشاند، انسان نيز شجره طوبايي است كه خداوند او را از زمين رويانيده است: ﴿واللهُ اَنبَتَكُم مِنَ الاَرضِ نَباتا) ¹ و آنچه مايه حيات و مرگ و سلامت و مرض وي است، در نهان او جاي داده و تمامي خواسته‏هاي دروني او را به صورت كتابي مدوّن به نام قرآن كريم بيان كرده و شرط تزكيه و بالندگي وي را عمل به دستورهاي اين كتاب دانسته است.

بر همين اساس قرآن كريم كه دين محمدي‏صلي الله عليه و آله و سلم را دين حق مي‏نامد و از پيروزي آن بر همه اديان خبر مي‏دهد: ﴿هُوَ الَّذي اَرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدي ودينِ الحَقِّ لِيُظهِرَهُ عَلَي الدّينِ كُلِّهِ ولَو كَرِهَ المُشرِكون) ² آن را دين قائم به قسط و قيّم امور انسان‏ها نيز مي‏نامد: ﴿فَاَقِم وَجهَكَ لِلدّينِ القَيِّم) ³ زيرا قيّم به معناي ثابتِ مُقوّم امور معاش و معاد آمده است ⁴.

نكته: تديّن كه از آن به ايمان نيز ياد مي‏شود، پذيرش دين است. قبول

^ 1 - ـ سوره نوح، آيه 17.
^ 2 - ـ سوره توبه، آيه 33.
^ 3 - ـ سوره روم، آيه 43.
^ 4 - ـ مفردات، ص691 (ق و م).

431

عقايد به اعتقاد به آن‏ها و پذيرش اخلاق به تخلق به آن و قبول احكام فقهي و حقوقي به التزام عملي به آن‏هاست. تدوين دين فقط در اختيار خداوند و تديّن به آن وظيفه بنده خداست. توضيح اين مطالب خواهد آمد.

دين حق و دين باطل

قرآن كريم «دين» را به حق و باطل قسمت مي‏كند، زيرا اگر واضع دينْ شايسته مقام ربوبيّت باشد، قوانين او كه دين وي را تشكيل مي‏دهد، حق است وگرنه باطل.

بر اساس جهان‏بيني الهي، همه هستي از جمله انسان تكويناً در برابر آفريدگار خود، خاضع و متواضع‏اند و قوانين خود را از او مي‏گيرند: ﴿ولَهُ اَسلَمَ مَن في السَّموتِ والاَرض) ¹ امّا انسان افزون بر تكوين، از نظر تشريع نيز بايد فرمانبردار حق باشد، زيرا آن دو بايد با يكديگر هماهنگ باشند و تنها مبدأ شايسته وضع قوانين تشريعي و تكويني و هماهنگ كننده آن دو خداي سبحان است.

دين خدا، همان «دين حق» است: ﴿هُوَ الَّذي اَرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدي ودينِ الحَقّ) ² و جز حق هر چه فرض شود، باطل است: ﴿فَذلِكُمُ اللهُ رَبُّكُمُ الحَقُّ فَماذا بَعدَ الحَقِّ اِلاَّالضَّلل) ³ پس جز اسلام، ديني از كسي پذيرفته نمي‏شود: ﴿ومَن يَبتَغِ غَيرَ الاِسلمِ دينًا فَلَن يُقبَلَ مِنهُ وهُوَ فِي الاءخِرَةِ مِنَ الخسِرين) ⁴

^ 1 - ـ سوره آل عمران، آيه 83.
^ 2 - ـ سوره توبه، آيه 33.
^ 3 - ـ سوره يونس، آيه 32.
^ 4 - ـ سوره آل عمران، آيه 85.

432

خواه آن دين (غير اسلام) همه آن باطل باشد مانند بت‏پرستي؛ يا باطل نسبي باشد؛ مانند دين اهل كتاب كه پس از ظهور حضرت خاتم‏صلي الله عليه و آله و سلم در حكم باطل مطلق است: ﴿فَاِن ءامَنوا بِمِثلِ ما ءامَنتُم بِهِ فَقَدِ اهتَدَوا) ¹ قرآن كريم درباره آنان فرمود: ﴿قتِلُوا الَّذينَ لايُؤمِنونَ بِاللهِ ولابِاليَومِ الاءخِرِ ولايُحَرِّمونَ ما حَرَّمَ اللهُ ورَسولُهُ ولايَدينونَ دينَ الحَقِّ مِنَ الَّذينَ اوتوا الكِتبَ حَتّي يُعطوا الجِزيَةَ عَن يَدٍ وهُم صغِرون) ² زيرا حق، نور و تجزيه ناشدني است و در صورت تبعيض (قبول بعض و نكول بعض ديگر) ردّ سخن خدا و ارتداد است. اهل كتاب به خدا و قيامت و اصل نبوّت ايمان داشتند؛ امّا به برخي ديگر از مسائل ديني، مانند رسالت خاتم انبياصلي الله عليه و آله و سلم كافر بودند، با اينكه پيامبران پيشين به ويژه حضرت موسي و عيسي(عليهماالسلام) به آمدن پيامبر خاتم‏صلي الله عليه و آله و سلم بشارت داده بودند.

دين ثابت

قرآن كريم از سويي مي‏فرمايد: ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾ و از سوي ديگر آنچه را عند اللّهي است، ثابت و پايدار مي‏داند: ﴿ما عِندَكُم يَنفَدُ وما عِندَ اللهِ باق) ³ بنابراين اسلام دين ثابت و مستمري است كه نه تخلّف پذير است و نه اختلاف پذير ⁴ و انبيا(عليهم‌السلام) همگي بر اساس خطوط كلّي آن حركت مي‏كرده‏اند؛ ولي همان‏گونه كه درجات آنان يكسان نيست: ﴿فَضَّلنا بَعضَهُم عَلي

^ 1 - ـ سوره بقره، آيه 137.
^ 2 - ـ سوره توبه، آيه 29.
^ 3 - ـ سوره نحل، آيه 96.
^ 4 - ـ تخلّف، آن است كه چيزي جاي خود را بي‏جايگزين رها كند و اختلاف آن است كه بديل آن جايگزين شود.

433

بَعض) ¹ درجات ارائه‏شان نيز يكسان نخواهد بود: برخي دين كامل آورده‏اند و بعضي دين كامل‏تر.

دين تام و كامل و خداپسند آن است كه از نزد ذات اقدس خداوندي بر پيامبر خاتم‏صلي الله عليه و آله و سلم در بيست و سه سال نازل شد و با بيان ولايت و امامت اهل بيت عصمت(عليهم‌السلام) به حدّ نصاب خود رسيد و به جهانيان عرضه شد: ﴿اليَومَ اَكمَلتُ لَكُم دينَكُم واَتمَمتُ عَلَيكُم نِعمَتي ورَضيتُ لَكُمُ الاِسلمَ دينًا) ²

هر پيامبري مصدّق رهاورد انبياي پيشين بود و برخي از آنان مبشّر انبياي پس از خود، بنابراين بايد به همه آن‏ها ايمان آورد و ايشان را معصوم و فرستاده خدا دانست: ﴿لانُفَرِّقُ بَينَ اَحَدٍ مِن رُسُلِه) ³

دين همه پيامبران

دين، تنها اسلام است: ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾ و تمامي پيامبران ديني واحد داشتند: ﴿شَرَعَ لَكُم مِنَ الدّينِ ما وصّي بِهِ نوحًا والَّذي اَوحَينا اِلَيكَ وما وصَّينا بِهِ اِبرهيمَ وموسي وعيسي اَن اَقيموا الدّينَ ولاتَتَفَرَّقوا فيه) ⁴

خداي سبحان به پيامبران خطاب فرمود كه همين دين معهود را براي شما تشريع كردم و شما موظّف به اقامه آن هستيد و پيامبران(عليهم‌السلام) نيز به فرزندان خود سفارش مي‏كردند كه از اين دين پيروي كنند؛ مثلاً حضرت ابراهيم و حضرت يعقوب(عليهماالسلام) به فرزندانشان چنين مي‏گفتند: ﴿ووصّي بِها اِبرهيمُ بَنيهِ ويَعقوبُ

^ 1 - ـ سوره بقره، آيه 253.
^ 2 - ـ سوره مائده، آيه 3.
^ 3 - ـ سوره بقره، آيه 285.
^ 4 - ـ سوره شوري، آيه 13.

434

يبَنِي اِنَّ اللهَ اصطَفي لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَموتُنَّ اِلاّواَنتُم مُسلِمون) ¹ يا حضرت يوسف(عليه‌السلام) توصيه پدر را امتثال كرد و از خداوند خواست كه مسلمان بميرد: ﴿اَنتَ وَليّي فِي الدُّنيا والاءخِرَةِ تَوَفَّني مُسلِمًا واَلحِقني بِالصّلِحين) ²

اين وصيّت، به شخص يا خانواده‏اي معيّن اختصاص ندارد و تمامي فرزندان معنوي ابراهيم خليل(عليه‌السلام) را دربر مي‏گيرد، زيرا همان‏گونه كه رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم و اميرمؤمنان(عليه‌السلام) پدران معنوي امّت اسلام هستند: أنا و عليّ أبوا هذه الاُمّة ³ ، ابراهيم خليل(عليه‌السلام) نيز پدر معنوي پيروان اسلام است: ﴿مِلَّةَ اَبيكُم اِبرهيم) ⁴ بنابراين ما نيز از اولاد آن حضرتيم و بايد دعاي يوسف صديق(عليه‌السلام) يعني ﴿تَوَفَّني مُسلِمًا) ⁵ را دعاي خويش قرار دهيم.

منشأ اختلاف در دين

منشأ اختلاف در دين، گاهي اين است كه دين را از كجا بايد گرفت ⁶. اين نخستين اختلاف و همان اختلاف توحيد و الحاد است. در اين مرحله پاسخ موحّد آن است كه دين را بايد از خدا گرفت و پاسخ ملحد آن است كه انديشه بشر دين را مي‏سازد.

آيه مورد بحث در اين مرحله از اختلاف، با جمله ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ

^ 1 - ـ سوره بقره، آيه 132.
^ 2 - ـ سوره يوسف، آيه 101.
^ 3 - ـ معاني الاخبار، ص52؛ بحار الانوار، ج16، ص95.
^ 4 - ـ سوره حجّ، آيه 78.
^ 5 - ـ سوره يوسف، آيه 101.
^ 6 - ـ بحث از اين اختلاف در تسنيم، ج10، ص427 ـ 415 گذشت.

435

الاِسلم﴾ دين حقّ و منشأ آن را بيان مي‏كند؛ آن‏گاه از اختلاف علماي دين ياد مي‏كند كه اختلاف درباره الهي بودن اسلام، مسيحيّت، يهوديّت يا مجوسيّت است. منشأ اين اختلاف، علماي اهل بغي و مشايخ سوء هستند كه به نام دين اختلاف مي‏كنند: ﴿ومَا اختَلَفَ فيهِ اِلاَّ الَّذينَ اوتوهُ مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَيِّنتُ بَغيًا بَينَهُم) ¹

اختلاف در اين مرحله، پس از علم است و نكوهيده آيات قرآني؛ امّا اختلاف پيش از علم كه در ميان دانشمندان رواج دارد، بسيار پسنديده و راهي براي تكامل و سبب بارور شدن علم است و به تعبير استاد، علامه طباطبايي(قدس‌سرّه) همانند اختلاف دو كفه ترازوست كه هر دو در پي تحقق يك هدف‏اند و ناهماهنگي وزن و موزون را با اختلاف خود مي‏نمايانند، چنان كه برابري آن دو نشان هماهنگي وزن و موزون است، پس اختلاف دو كفه «ميزان» كه براي برقراري قسط است، اختلافي است پسنديده ² ؛ امّا پس از برقراري عدل، كم و زياد كردن، قيام در برابر قسط است.

غرض آنكه درباره ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾ دوگونه اختلاف هست:

1. اختلاف موحّد و ملحد: در مقابل ملحد كه منكر خدا و دين اوست، موحد به ذات حقّ تعالي معتقد است و دين را تنها الهي مي‏داند.

2. اختلاف مسلمان و اهل كتاب: مسلمان در برابر يهود كه يهوديّت را دين خدا مي‏داند و نيز در رويارويي با نصارا كه مسيحيّت را به خدا نسبت مي‏دهند، از اعتقاد به اسلام كه تنها دين الهي است، سخن مي‏گويد و منهاج

^ 1 - ـ بحث مبسوط درباره اين مرحله از اختلاف در تسنيم، ج10، ص427 ـ 419 گذشت.
^ 2 - ـ ر.ك: الميزان، ج2، ص111.

436

و شريعت آن‏ها را منسوخ مي‏داند، هرچند خطوط كلي و جامع عقايد، اخلاق، فقه و حقوق آنان را كه مطابق اسلام است ثابت مي‏داند.

تذكّر: پيروان ابراهيم خليل(عليه‌السلام) مسلمان‏اند و آن حضرت داراي ملّت حق و دين احسن، يعني اسلام است و داراي ملّت خاص: ﴿ما كانَ اِبرهيمُ يَهودِيًّا ولانَصرانِيًّا ولكِن كانَ حَنِيفًا مُسلِمًا وما كانَ مِنَ المُشرِكِين) ¹ ابراهيم خليل(عليه‌السلام) نه يهودي است و نه نصراني، بلكه مسلمان حنيف است، بنابراين يهوديّت مبتلا به نژادپرستي كه تنها فرزندان يعقوب را اهل نجات مي‏داند و نيز نصرانيّت گرفتار تثليث كه عيسي(عليه‌السلام) را پسر خدا مي‏خواند و به حلول معتقد است، مطابق رهاورد انبيا(عليهم‌السلام) نبوده و دين مرضي و پذيرفته الهي نيست.

خداي سبحان در مقابل يهود و نصارا كه هريك تنها مكتب خود را عامل هدايت و نجات مي‏دانست، پيروي از دين حنيف ابراهيمي را نجات‏بخش مي‏شمارد، زيرا يهوديّت و نصرانيّت هرگز از شرك ايمن نمانده؛ ولي ابراهيم خليل(عليه‌السلام) هيچ‏گاه مشرك نبوده است: ﴿وقالوا كونوا هودًا اَو نَصري تَهتَدوا قُل بَل مِلَّةَ اِبرهيمَ حَنيفًا وما كانَ مِنَ المُشرِكين) ²

ظلم كفرآور

كلمه «بغي»: ﴿بَغيًا بَينَهُم﴾ را هم براي اختلاف «در دين» و هم براي اختلاف «از دين» مي‏توان به كار برد؛ امّا «كفر»، تنها براي اختلاف «در دين» به كار مي‏رود و اگر كفر براي اختلاف «از دين و كتاب»، مطرح شده باشد، مراد كفر باطني است.

^ 1 - ـ سوره آل‏عمران، آيه 67.
^ 2 - ـ سوره بقره، آيه 135.

437

در آيه مورد بحث، پس از بيان اينكه اختلاف در دين، برخاسته از ستم ستمگران است، مي‏فرمايد: ﴿ومَن يَكفُر بِءايتِ اللهِ فَاِنَّ اللهَ سَريعُ الحِسَاب﴾. اين جمله بسان «كبرا» براي قضيّه‏اي است كه «صغراي» آن ناگفته است: اختلاف پس از علم، ظلم و كتمان حق است و هر ظلمي معصيت است. هر ظلمي كفر نيست و تقسيم ظلم به معصيت و كفر به لحاظ «مظلوم» است؛ اگر بازگشت ظلم به مال و آبروي كسي باشد، معصيت كبيره است؛ امّا اگر ظلم متوجّه اساس دين باشد، مانند تفسير به رأي كردن عمدي قرآن كريم، چنين ظلمي كفرآور است، به همين جهت نفرمود «فمن يَبْغِ فإنّ الله سريع الحساب»، بلكه فرمود: ﴿ومَن يَكفُر بِءايتِ اللهِ فَاِنَّ اللهَ سَريعُ الحِسَاب﴾، زيرا اختلاف علماي اهل بغي، در متن دين و كتاب خداست و چون اختلاف پس از علم است و ظلم به اصول دين به شمار مي‏رود، كفرآور است (صغرا) و هركس به آيات الهي كفر ورزد، خداوند سريعاً او را عذاب مي‏كند (كبرا)؛ اگر اين صغرا نهفته نباشد، ميان بخش سوم آيه، يعني ﴿اِلاّمِن بَعدِ ما جاءَهُمُ العِلمُ بَغيًا بَينَهُم﴾ و بخش چهارم آن، يعني ﴿ومَن يَكفُر بِءايتِ اللهِ فَاِنَّ اللهَ سَريعُ الحِسَاب﴾، هماهنگي نخواهد بود.

ظلم به متن دين سبب كفر است و كفر نيز شدّت و ضعف دارد، زيرا متعلق كفر گاهي فرشتگان است و زماني رسالت و نبوّت و هنگامي توحيد: ﴿يبُنَي لاتُشرِك بِاللهِ اِنَّ الشِّركَ لَظُلمٌ عَظيم) ¹ كفر به فرشتگان، رسالت و نبوّت نيز ظلم است؛ ليكن به عظمت ظلم به توحيد نيست: ﴿ومَن اَظلَمُ مِمَّنِ افتَري عَلَي اللهِ الكَذِبَ وهُوَ يُدعي اِلَي الاِسلمِ واللهُ لايَهدِي القَومَ الظّلِمين) ²

^ 1 - ـ سوره لقمان، آيه 13.
^ 2 - ـ سوره صفّ، آيه 7.

438

نفي آنچه پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم آورده و نيز اثبات چيزي كه آن حضرت‏صلي الله عليه و آله و سلم نياورده است، هر دو بدعت و افتراست. عالم دين اگر به جاي گفتار خدا سخن خود را بگويد، معصيت او كفر شمرده مي‏شود: ﴿ولكِنِ اختَلَفوا فَمِنهُم مَن ءامَنَ ومِنهُم مَن كَفَر) ¹ نفرمود: «منهم من عدل و منهم من ظلم»، زيرا يك سوي اختلاف در دين ايمان است و سوي ديگرش كفر.

درباره بني‏اسرائيل نيز فرمود: ﴿اِنّا اَنزَلنَا التَّورةَ... ومَن لَم يَحكُم بِما اَنزَلَ اللهُ فَاُولئِكَ هُمُ الكفِرون) ² جمله ﴿لَم يَحكُم﴾ عدم ملكه است؛ يعني لازم نيست به «غير ما أنزل الله» حكم كند تا كافر باشد، همين كه در صورت تمكن و اقتدار، «بما أنزل الله» حكم نكند، كافر است.

تعبيرهاي ﴿فَاُولئِكَ هُمُ الكفِرون﴾، ﴿فَاُولئِكَ هُمُ الظّلِمون) ³ و ﴿فَاُولئِكَ هُمُ الفسِقون) ⁴ به صورت عدم ملكه است؛ نه به صورت قضيّه موجبه محصّله؛ و از آن‏ها برمي‏آيد كه اگر كسي عالمانه و عمداً به «ما أنزل الله» حكم نكند، «كافر» و «ظالم» و «فاسق» است، بنابراين اگر كسي قدرت اجراي «ما أنزل الله» را نداشته باشد، هرچند او نيز مطابق «ما أنزل الله» حكم نكرده است ولي معذور است؛ اگر سمتي دارد و مي‏تواند بر اساس «ما أنزل الله» حكم كند و عمداً چنين نكند، كافر و فاسق و ظالم است.

بر اين اساس، پذيرش منصب قضا در نظام طاغوت ممنوع است، زيرا

^ 1 - ـ سوره بقره، آيه 253.
^ 2 - ـ سوره مائده، آيه 44.
^ 3 - ـ سوره مائده، آيه 45.
^ 4 - ـ سوره مائده، آيه 47.

439

نمي‏توان در آن نظام به «ما أنزل الله» حكم كرد. در حاكميّت اسلام نيز اگر قاضي به «ما أنزل الله» حكم نكند، ظلم و فسق عملي دارد و چنانچه حكم خدا را كتمان كند، داراي «كفر عملي» است (نه كفر اعتقادي)، چنان كه مقبوله عمر بن حنظله ناظر به كفر عملي است نه ارتداد اعتقادي ¹ ؛ و مانند كفري است كه در آيه حج: ﴿... ومَن كَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِي عَنِ العلَمين) ² آمده است.

سرعت در كارهاي خداوند

همه كارهاي ذات اقدس خداوندي با سرعت تحقّق مي‏يابند: ﴿اِنَّما اَمرُهُ اِذا اَرادَ شيءاً اَن يَقولَ لَهُ كُن فَيَكون) ³ ولي سرعت درباره مسائل مربوط به قيامت و حسابرسي انسان‏ها با ويژگي خاصّي در قرآن كريم آمده است: ﴿وما اَمرُنا اِلاّوحِدَةٌ كَلَمحٍ بِالبَصَر) ⁴ يعني كلّ نظام عالم را در يك چشم برهم زدن مي‏توانيم برچينيم و دوباره بگسترانيم. درباره قيامت هم مي‏فرمايد: ﴿وما اَمرُ السّاعَةِ اِلاّ كَلَمحِ البَصَرِ اَو هُوَ اَقرَبُ اِنَّ اللهَ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ قَدير) ⁵ از آنجا كه تعبير «لمح البصر» (چشم برهم زدن) براي بيان سرعت كار خداوند نارساست، تعبير ﴿اَو هُوَ اَقرَب﴾ نيز آمده است.

از تعبير سرعت در آيه مورد بحث بر مي‏آيد كه ظلم به دين سبب مي‏شود

^ 1 - ـ «... علينا ردّ و الرادّ علينا الرادّ علي الله و هو علي حدّ الشرك بالله» (الكافي، ج 1، ص 67).
^ 2 - ـ سوره آل عمران، آيه 97.
^ 3 - ـ سوره يس، آيه 82.
^ 4 - ـ سوره قمر، آيه 50.
^ 5 - ـ سوره نحل، آيه 77.

440

خداوند با سرعت بساط ظالم را برچيند. «سريع الحساب» بودن خدا اصل جامعي است كه شامل نيكوكاران هم مي‏شود: ﴿ومِنهُم مَن يَقولُ رَبَّنا ءاتِنا فِي الدُّنيا حَسَنَةً وفِي الاءخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّار ٭ اُولئِكَ لَهُم نَصيبٌ مِمّا كَسَبوا واللهُ سَريعُ الحِساب) ¹

«حسابرسي» از اوصاف فعلي خداوند است؛ يعني با فعل او نشان داده مي‏شود و اين فعل، سريع است: ﴿سَريعُ الحِسَاب﴾؛ ﴿سَريعُ العِقاب) ² بنابراين ميان حساب كردن و واگذاري به مأموران اجرا فاصله‏اي نيست كار او سخن او، و قول او كار اوست.

«حسابرسي» كه وصف فعل است، مانند ساير اوصاف فعلي خداوند مظاهر فراواني دارد، از اين‏رو گاهي آن را به غير خود نسبت مي‏دهد: ﴿وكُلَّ اِنسنٍ اَلزَمنهُ طئِرَهُ في عُنُقِهِ ونُخرِجُ لَهُ يَومَ القِيمَةِ كِتبًا يَلقهُ مَنشورا ٭ اِقرَأ كِتبَكَ كَفي بِنَفسِكَ اليَومَ عَلَيكَ حَسيبا) ³ بنابراين هركسي حاسب و حسيب خود خواهد بود، با اينكه خداوند هم حسابرس همه: ﴿اِنَّ اللهَ كانَ عَلي كُلِّ شي‏ءٍ حَسيبا) ⁴ و نيز ﴿اَسرَعُ الحسِبين﴾ است: ﴿ثُمَّ رُدّوا اِلَي اللهِ مَولهُمُ الحَقِّ اَلا لَهُ الحُكمُ وهُوَ اَسرَعُ الحسِبين) ⁵

براي بيان اوصاف ذات خدا جمع به كار نمي‏رود؛ امّا چون اوصاف فعلي مظاهر فراواني دارد و بهترينش از آنِ خداست، درباره آن‏ها جمع به كار

^ 1 - ـ سوره بقره، آيات 202 ـ 201.
^ 2 - ـ سوره انعام، آيه 165 و سوره اعراف، آيه 167.
^ 3 - ـ سوره اسراء، آيات 14 ـ 13.
^ 4 - ـ سوره نساء، آيه 86.
^ 5 - ـ سوره انعام، آيه 62.

441

مي‏رود؛ مانند ﴿خَيرُ الرّزِقين) ¹ ﴿اَرحَمُ الرّاحِمين) ²

اشارات و لطايف

1. فطرت، تشنه زلالِ دين

استاد، علاّمه طباطبايي(قدس‌سرّه) مي‏فرمود كه موضوع علم تفسير انسان است، بنابراين، قرآن مفسّر انسانيّت انسان است؛ يعني روح و خواسته‏هاي روحي، بدن و نيازهاي آن، رابطه ميان روح و جسم و گذشته و آينده انسان را شرح مي‏دهد، پس در حقيقت، قرآن كريم انسان را كه متن است تفسير مي‏كند، همان‏گونه كه جهان آفرينش را.

طبق آيه ﴿فَاِذا سَوَّيتُهُ ونَفَختُ فيهِ مِن رُوحي) ³ كه درباره بدن است نه روح، جسم انسان ممكن است مستوي الخلقه يا ناقص الخلقه باشد؛ امّا روح حتماً مستوي الخلقه است و استواي آن به الهام فجور و تقواست: ﴿ونَفسٍ وما سَوّها ٭ فَاَلهَمَها فُجورَها وتَقوها) ⁴ بنابراين هيچ‏گونه نقصي در خلقت او راه ندارد، چون استواي روح و جان آدمي كه موجودي است مجرّد ـ و خداي سبحان به آن و آفريدگارش كه اجزاي آن را هماهنگ آفريده است، سوگند ياد مي‏كند ـ به الهام الهي و آموزه‏هاي فطري است، چنان كه عيب و نقص آن نيز

^ 1 - ـ سوره مائده، آيه 114.
^ 2 - ـ سوره يوسف، آيه 64. با اينكه قدرت، مبدأ رزق و مخصوص ذات خداوندي است و هيچ كس بالاصاله قادر بر خلق و تأمين رزق نيست، ديگران نيز مي‏توانند مجاري فيض خدا باشند؛ مثلاً كسي كه نعمتي را به كسي مي‏رساند، مظهر صفت «رزاق» است.
^ 3 - ـ سوره حجر، آيه 29.
^ 4 - ـ سوره شمس، آيات 8 ـ 7.

442

به جهل و نسيان است.

براي آنكه علم مدرسه كه از راه چشم و گوش به دست مي‏آيد با معرفت شهودي مشتبه نشود، با «فاء» تفسيري ﴿فَاَلهَمَها﴾ تعبير فرمود.

فطرت انسان به موجود تشنه‏اي مي‏ماند كه در كسب معارف الهي گاهي با شهود زلالِ دين بدان علاقه‏مند مي‏شود، كه اينجا نه جاي استدلال است و نه نيازي به آن؛ و زماني با استمداد از نشانه‏ها اصل چشمه را مي‏جويد و براي دستيابي به آن، راه استدلال عقلي را مي‏پيمايد.

عقل مي‏تواند در خدمت فطرت باشد؛ يعني مشهودات فطرت را برهاني كند؛ امّا آنچه را فطرت ادراك مي‏كند، راه شهود است نه راه بحث و استدلال.

تذكّر: پيش از پرداختن به بحث فطرت بايد تشكيكي بودن مراتب وجود و «النفس في وحدتها كل القوي» روشن گردد. در فن حكمت متعاليه ثابت شده كه قوا جزو شئون نفس‏اند نه مأموران آن ¹ ، بنابراين نفس انسان واحدي است گسترده كه برخي مراحل آن مجرّد عقلي و برخي مراحلش مثالي و حسّي است و مباين يكديگر نيز نيستند؛ مانند حقيقت هستي و وجود.

نيز مسئله «جسمانيّة الحدوث و روحانيّة البقاء بودن روح» بايد روشن گردد، تا بسياري از مسائل مربوط به روح حل شود؛ مثلاً باور اينكه غذاي حرام در انديشه انسان اثر مي‏گذارد، هرگز آسان نيست؛ امّا بر اساس حركت جوهري و جسمانية الحدوث و روحانية البقاء بودن روح، روشن مي‏شود كه غذاي حرامِ امروز، فردا به صورت انديشه در مي‏آيد و نيز اگر كسي در مرحله طبيعت قدم در بيراهه گذارد، در مقام تعقّل توان قدم نهادن در راه صحيح

^ 1 - ـ الحكمة المتعاليه، ج9، ص57، پاورقي 1.

443

را نخواهد داشت.

حكم شرعي، مانند حلّيت و حرمت، هرچند اعتباري است، هم مسبوق به حقيقت تكويني است و هم ملحوق آن، زيرا ملاك واقعي (مصالح و مفاسد) پشتوانه حكم شرعي است، چنان‏كه حقايق بهشت و دوزخِ آخرت ثمره همين احكام اعتباري است، بنابراين غذاي حرام سهمي از تكوين را داراست.

2. معناي فطري بودن دين

دين و احكام آن بر انسان تحميل نمي‏شود و انسان به دين مشرّف مي‏گردد، بنابراين شرف انساني او در قبول دين است: ﴿فَاَقِم وَجهَكَ لِلدّينِ حَنيفًا فِطرَتَ اللهِ الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لاتَبديلَ لِخَلقِ اللهِ ذلِكَ الدّينُ القَيِّم) ¹

صدر آيه به دين تشريعي و ذيل آن به دين تكويني فطري نظر دارد؛ گويا نوعي وحدت تكويني حقيقي برقرار است كه اگر فطرت را شرح كنند، به صورت قرآن و عترت يا ديگر كتابهاي آسماني، به اختلاف عصرها ظهور مي‏كند.

دين در حقيقت آيين زندگي انسان است، از اين رو فرمود: ﴿خُذوا ما ءاتَينكُم بِقُوَّة) ² اين امر، به بني‏اسرائيل اختصاص ندارد و همه انسانها را دربرمي‏گيرد، زيرا چنين توصيه‏اي با تعبيرهاي گوناگون به امّتها و انسانهاي ديگر نيز شده است؛ مثلاً درباره حضرت يحيي(عليه‌السلام) مي‏فرمايد: ﴿ييَحيي خُذِ الكِتبَ بِقُوَّة) ³ و به امّت اسلام نيز مي‏فرمايد: ﴿واَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن

^ 1 - ـ سوره روم، آيه 30.
^ 2 - ـ سوره بقره، آيه 63.
^ 3 - ـ سوره مريم، آيه 12.

444

قُوَّة) ¹ پس فهم اين آيين‏نامه زندگي، عمل به آن و دفاع از آن، بر همگان بايسته است. اسحاق بن عمّار از امام صادق(عليه‌السلام) درباره آيه ﴿خُذوا ما ءاتَينكُم بِقُوَّة) ² پرسيد: أقوّة في الأبدان أم قوّة في القلوب؟ امام صادق(عليه‌السلام) در پاسخ فرمود: فيهما جميعاً ³.

3. هماهنگي دين و فطرت

دين، براي شكوفايي و پرورش فطرت انسان آمده است و از آنجا كه در فطرت انساني هيچ‏گونه تغييري راه ندارد، دين نيز ثابت خواهد ماند: ﴿فِطرَتَ اللهِ الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لاتَبديلَ لِخَلقِ الله) ⁴

در خلقت فطري انسان، نه تخلّف است و نه اختلاف و همه انسانها بر فطرت توحيد و اسلام آفريده شده‏اند. مبدأ قابلي دين، فطرت هماهنگ انسانها و مبدأ فاعلي دين، ذات اقدس خداوندي است كه آن را براي شكوفاسازي چنين فطرتي فرستاده است، بنابراين چنين ديني ضمن آنكه همواره ثابت خواهد ماند، پيوند آن با فطرت به گونه‏اي است كه اگر فطرت به زبان آيد، همان را مي‏طلبد كه رهاورد دين است و اگر خطوط كلّي دين به فطرت عرضه شود، حيات او را فراهم مي‏سازد.

هماهنگي دين فطري تكويني و تشريعي كه به صورت قرآن و سنّتِ عترت ظهور كرده است، از جمع آيه مورد بحث: ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم﴾ با آيه

^ 1 - ـ سوره انفال، آيه 60.
^ 2 - ـ سوره بقره، آيه 63.
^ 3 - ـ تفسير العياشي، ج 1، ص 45.
^ 4 - ـ سوره روم، آيه 30.

445

﴿فَاَقِم وَجهَكَ لِلدّينِ حَنيفًا فِطرَتَ اللهِ الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لاتَبديلَ لِخَلقِ اللهِ ذلِكَ الدّينُ القَيِّم) ¹ به خوبي پيداست.

قرآن كريم مدّعي است كه خطوط كلّي دين در فطرت انسان نهفته است و همان‏گونه كه مراتب فطرت انسانها در يك عصر متفاوت‏اند، در اعصار گوناگون نيز فطرتها در يك مرتبه نيستند؛ ولي خطوط كلّي فطرت در اعصار گوناگون و در همه انسانها ثابت و تغيير ناپذير است ².

4. طبيعت و فطرت

انسان، فطرت و روح محض نيست، تا چون فرشته داراي مقامي معلوم باشد: ﴿وما مِنّا اِلاّلَهُ مَقامٌ مَعلوم) ³ بلكه موجودي است مركّب از هر دو نشئه طبيعت و تجرّد.

قرآن كريم با اشاره به هر دو نشئه بشر مي‏فرمايد: ﴿اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلئِكَةِ اِنّي خلِقٌ بَشَرًا مِن طين ٭ فَاِذا سَوَّيتُهُ ونَفَختُ فيهِ مِن رُوحي فَقَعوا لَهُ سجِدين) ⁴

از سويي طبيعت انسان همواره دستخوش تغيير است و از سوي ديگر فطرت ثابت با طبيعت آميخته و به تنهايي از اداره شئون زندگي ناتوان است، از اين رو نيازمند رابط و سرپلي از بيرون به نام «شريعت» است، تا طبيعتِ مبتلا

^ 1 - ـ سوره روم، آيه 30.
^ 2 - ـ براي تفصيل بيشتر ر.ك: فطرت در قرآن، ذيل عنوان فطري بودن مجموعه معارف دين (ص208 ـ 145).
^ 3 - ـ سوره صافّات، آيه 164.
^ 4 - ـ سوره ص، آيات 72 ـ 71.

446

به آشوب و خونريزي و فساد را نجات دهد و او را همراه با فطرت در سير صعودي ياري بخشد و در صراط مستقيم به حركت درآورد.

انسانِ مركّب از طبيعت و فطرت، نيازمند قانون و ديني است كه از بيرون فطرت وي را رهبري و شكوفا كند، تا نه تنها او را از شرّ طبيعت ايمن سازد، بلكه بتواند از طبيعت در راه آرمانهاي الهي‏اش استفاده كند.

از قرآن كريم نيز به خوبي بر مي‏آيد كه انسان بر اساس فطرت، جويا و خواهان حق است و بر پايه طبيعت، مادّه پرست و بخيل و...؛ ولي داراي دو حقيقت به نام طبيعت و فطرت نيست، بلكه آن دو، يا جسم و جان او، با هم يك حقيقت را تشكيل مي‏دهند و اين حقيقت گسترده در عين حال كه در جهان مادّه است، به جهان غيب نيز وابسته است، از اين‏رو هم رذايل طبيعي را داراست و هم فضايل فراطبيعي را.

آري انسان، نه مانند ملائكه مجرّد است و نه چون اشجار و احجارْ مادّي محض، بلكه موجودي است داراي مراتب كه برخي درجات برتر او مجرّد و بعضي مراتب نازلش مادّي است. وي داراي نازل‏ترين مراتب مادّي تا عالي‏ترين مدارج عقلي است؛ هم ﴿يَأكُلُ الطَّعامَ ويَمشي فِي الاَسواق) ¹ است و هم داراي انديشه‏اي بلند كه اديان الهي براي پرورش آن آمده‏اند ² : ﴿اِنَّكَ كادِحٌ اِلي رَبِّكَ كَدحًا فَمُلقيه) ³

از آنجا كه جنبه عقلي و فطري انسان به جنبه حسّي‏اش وابسته است و

^ 1 - ـ سوره فرقان، آيه 7.
^ 2 - ـ اديان الهي، به پرورش انسان با همه مراتب و مراحلي كه دارد مي‏پردازند؛ نه اينكه بخش مربوط به بدن را مكتبي و روح را مكتبي ديگر بر عهده گيرد.
^ 3 - ـ سوره انشقاق، آيه 6.

447

مراحل نازل انسان در زمان و مكان و داراي موقعيّتهاي اقليمي است كه آنها از نظر تاريخي و جغرافيايي متحول هستند، مرتبه نازل انسان نيز كه وابسته به طبيعت متغيّر است، طبعاً در تغيير خواهد بود؛ ولي چون از مرحله نازل تا مرتبه عالي همه درجات انسان بوده و هماهنگ‏اند، انسان داراي دامنه‏اي گسترده است.

در بُعد طبيعي انسان نيز دو موضوع مطرح است: «نياز» ثابت؛ شكل نياز كه «متغير» است. خطوط كلّي نياز باقي است؛ ولي چگونگي رفع آن تغيير مي‏كند.

گفتني است ميان طبيعت و فطرت تنازعي نيز هست كه صحنه جهادِ اوسط يا اكبر را فراهم مي‏سازد و انسان در اين جهاد اوسط يا اكبر با دشمني رودر روست كه در درون او سنگر گرفته است: ﴿واُحضِرَتِ الاَنفُسُ الشُّحّ) ¹

در اين جهاد چنانچه كسي مقهور طبيعت شد، فطرت را مظلومانه زنده به گور كرده است. چنين شكست خورده‏اي نداي فطرت را نمي‏شنود و مشمولِ ﴿صُمٌّ بُكمٌ عُمي فَهُم لايَرجِعون) ² خواهد بود. اگر در اين نبرد بر طبيعت چيره گردد، فطرت او شكوفا و رستگار مي‏شود: ﴿قَد اَفلَحَ مَن زَكّها) ³ ﴿قَد اَفلَحَ مَن تَزَكّي ٭ وذَكَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصَلّي) ⁴

گفتني است كه نبايد طبيعت نابود شود، زيرا فطرت و طبيعت دو شأن از شئون و دو درجه از درجات يك واحد حقيقي هستند و انبيا(عليهم‌السلام) نيز براي تعديل

^ 1 - ـ سوره نساء، آيه 128.
^ 2 - ـ سوره بقره، آيه 18.
^ 3 - ـ سوره شمس، آيه 9.
^ 4 - ـ سوره اعلي، آيات 15 ـ 14.

448

و تنظيم طبيعت آمده‏اند نه تعطيل آن و خود نيز با طبيعت سر و كار داشته‏اند: ﴿وما جَعَلنهُم جَسَدًا لايَأكُلونَ الطَّعام) ¹

طبيعتِ لذّتگرا حلال و حرام نمي‏شناسد؛ ولي فطرت زشت و زيبا را تشخيص مي‏دهد و از زيباييها و حلالهاي الهي لذّت مي‏برد و از زشتيها گريزان است. او نيازمند راهنمايي معصوم است كه گذشته از تعليم مطالبي كه نمي‏داند و تأييد و تثبيت اموري كه مي‏داند، به او آيين جنگ و راه كسب سرافرازي در اين جهاد را بياموزد. خداي سبحان، اين مهم را اولاً برعهده انبيا(عليهم‌السلام) نهاد و ثانياً با خلافت و ولايت، راه آنان را استمرار بخشيد: ﴿اليَومَ اَكمَلتُ لَكُم دينَكُم واَتمَمتُ عَلَيكُم نِعمَتي ورَضيتُ لَكُمُ الاِسلمَ دينًا) ²

به هر روي، با شروع نبرد داخلي، عقل از درون و پيامبران و فرشتگان از بيرون در جبهه معنوي، و در مقابل، شيطان در كنار جنبه طبيعي قرار مي‏گيرند. اگر جبهه معنوي پيروز شود، همه ابزار معنوي به اختيار انسان در مي‏آيد؛ حتّي فرشتگان الهي به وسيله خود انسان از راه الهام، كار او را انجام مي‏دهند: ﴿اِنَّ الَّذينَ قالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ استَقموا تَتَنَزَّلُ عَلَيهِمُ المَلئِكَةُ اَلاّتَخافوا ولاتَحزَنوا واَبشِروا بِالجَنَّةِ الَّتي كُنتُم توعَدون) ³

اگر جبهه طبيعت و شيطان پيروز شود، با به كارگيري مراحل برتر انسان و به بردگي كشاندن او از راه وسوسه، كار خود را انجام مي‏دهد: ﴿ولَقَد خَلَقنَا الاِنسنَ ونَعلَمُ ما تُوَسوِسُ بِهِ نَفسُه) ⁴

^ 1 - ـ سوره انبياء، آيه 8.
^ 2 - ـ سوره مائده، آيه 3.
^ 3 - ـ سوره فصّلت، آيه 30.
^ 4 - ـ سوره ق، آيه 16.

449

شيطان با وسوسه‏اش نفس ماده‏طلب را مي‏شوراند و در اين جهاد پيروز مي‏شود و عقل را به اسارت خويش مي‏گيرد: و كم من عقل أسير تحت هوي أمير ¹ و پس از آن، نفس ديگر وسوسه نمي‏كند، بلكه فرمان مي‏دهد و كار به جايي مي‏رسد كه حتي حرمت هيچ كاري او را مردد نمي‏سازد؛ حتّي پس از عمل به فكر توبه نيز نمي‏افتد، پس نفس است كه به سراغ شهوتها مي‏رود، تا جايي كه عقل را نيز به اسارت مي‏گيرد و وارد مرحله‏اي ديگر به نام «أمّارة بالسوء» مي‏گردد. با اين بيان، روشن مي‏شود كه چرا امام سجّاد(عليه‌السلام) از نفس شكوه مي‏كند ² ، زيرا نفس «عامل قريب» و شيطان «عامل بعيد» ضلالت و غوايت است.

5. فطري بودن اصول دين، اخلاق و احكام

فطرت انسان خطوط كلّي دين مانند مبدأ و معاد و پيوند آن دو و عدل و مانند آن را ادراك مي‏كند؛ ولي فهم بسياري از جزئيات مقدور او نيست، همان‏گونه كه در مسائل نظري، نخستين شناخت انسان، امتناع اجتماع نقيضين است؛ يا نخست نور را مي‏بيند و اشياي ديگر در پرتو نور ديده مي‏شوند و در مسائل شهودي نيز مشهود اول انسان خداست و نخست ذات اقدس خداوندي، وحي و رسالت را مي‏بيند: لا تضربوا أطفالكم علي بكائهم، فإنّ بكائهم أربعة أشهر، شهادة أن لا إله إلاّ الله و أربعة أشهر، الصلاة علي النبي و آله و أربعة أشهر، الدعاء لوالديه ³ و از اين پس، جهاد اوسط يا اكبر شروع مي‏شود و در

^ 1 - ـ نهج البلاغه، حكمت 211.
^ 2 - ـ البلد الامين، ص123؛ بحار الانوار، ج87، ص 187.
^ 3 - ـ التوحيد، ص331.

450