2 ماديگرايی تاريخی
تعديل ماركس و انگلس در نظريه جبر اقتصادی
عنوان بخش دوم اين بود : " حتميت اقتصادی به شكل مطلق آن " . اين همان مطلبی است كه شايد در جلسه پيش هم بحث شد كه ماركس در ابتدا اين اصالت اقتصاد و جبر اقتصادی را به شكل افراطیتر مطرح كرد . همان كلمه [ (زيربنا " را كه به كار برد به اين معنا بود كه اصلا تنها علت و اساس اقتصاد است و همه چيز ديگر طفيلی محض . ولی بعدها خودش با انگلس تعديل يا تعديلاتی وارد آورد و حتی انگلس اعتراف میكند كه ما در ابتدا مقداری در اين مساله تند رفتيم . عبارتهايش را خواهيم خواند . بعد میگويد دو تعديل در اين تز وارد شد ، يكی در شكل ارائه آن و يكی در محتوای آن . شكل ارائه ، يعنی طرز بيان ، مطرح نيست و مساله مهمی نيست . تعديل در محتوا ، به اين معنا كه باز از يك اصل ديگر ديالكتيكی استفاده كردند كه همان " اصل تاثير متقابل " بود . اصل تاثير متقابل درواقع اين است كه هيچ چيزی علت محض نيست و هيچچيزی هم معلول محض نيست . هر علتی در معلول خودش اثر میگذارد ، معلول هم در علت اثر میگذارد ، يعنی هر علتی علت است برای معلول خودش و معلول است برای [ معلول ] خودش . هر علتی از معلول خودش اثر میپذيرد ، چنين چيزی . از همين اصل استفاده كردند ، گفتند اگرچه اقتصاد زيربناست