عمل معيار حقيقت شد به يك معنا ، [ و ] به يك معنا از وقتی كه تجربه
به ميان آمد و قياس طرد شد ، عمل معيار انديشه واقع شد نه انديشه معيار
عمل ، عمل تقدم بر انديشه پيدا كرد نه انديشه بر عمل ، و حتی تا حدود
دوره دكارت و بيكن ما فقط به همين حد رسيدهايم كه منشا علم عمل است ،
يعنی آنجا اين بحث مطرح بود كه آيا منشا علم عقل است(كه عقل يك امری
است درونی) ، نيروی عاقله است ، يا منشا علم عمل و تجربه است ؟ گفتند
منشا پيدايش علوم عمل و احساس و تجربه و استقرا است . بعد از آن مساله
ديگری مطرح شد كه در دورههای بعد از دوره دكارت و بيكن اين قضيه مطرح شد
راجع به مساله معيار حقيقت ، كه معيار حقيقت چيست ؟ يعنی از كجا
بفهميم كه يك علم مطابق با حقيقت است يعنی واقعا حقيقت است يا يك
خيال باطل است ، حقيقت است يا خطا ، صحيح است يا غلط ، معيار چيست ؟
باز آمدند گفتند كه معيار خود عمل است . علم امروز تقريبا بر همين اساس
است . در قديم قضايا را به شكل خاصی تقسيمبندی میكردند ، میگفتند علم بر
دو قسم است ، يا تصور است يا تصديق ، تصور هم يا بديهی است يا نظری ،
تصديق هم يا بديهی است يا نظری . بعد میگفتند همه تصورات نمیتواند
بديهی باشد و الا مجهول برای انسان وجود نداشت ، همه هم نمیتواند نظری
باشد و الا هيچ معلومی برای انسان وجود نمیداشت چون هر نظری را جز از
طريق تحليل كردن به بديهی نمیشود به دست آورد . در تصديقات هم عينا
همين طور . پس قهرا بعضی از تصورات بديهی است بعضی نظری ، و بعضی از
تصديقات هم بديهی است و بعضی نظری . میگفتند ما نظريات را بر پايه
بديهيات ، با تحليل كردن به بديهيات اكتساب میكنيم . به بديهيات كه
میرسيد ، ديگر آنها اصولی بود كه به هر حال قطعی و غير قابل ترديد بود .
در دوره جديد قضايا اصلا به اين شكل طرح نمیشود كه يا بديهی است يا
نظری ، نظری را از راه بديهيات بايد به دست آورد و بديهيات معيار برای
نظريات هستند ، يعنی علم مقياس علم است ، چون بديهی مقياس نظری است
. علم جديد اساسا اين بحث بديهی و نظری را كنار گذاشت ، آمد به شكل
ديگری قضايا را طرح كرد ، يعنی منطق شكل ديگری گرفت و آن شكل اين است ،
گفت كه هر امر مجهولی - به قول شما نظری - ابتدائا دانشمند برای آن يك
فرضيه میسازد ، فرض میكند كه حقيقت اين باشد ، ولی نمیداند اين هست يا
نيست . بعد اين را در مقام عمل تجربه و آزمايش میكند ، يا در آزمايش
جواب مطابق درمیآيد يا مخالف . اگر آزمايشهايی كه روی
|