فلاسفه الهی از اين ديدگاه بحث می‏كردند كه اگر بنا شود همه مردمی كه از
دين خارجند اهل شقاء و عذاب الهی باشند لازم می‏آيد كه در نظام هستی غلبه‏
با شر و قسر باشد ، در حالی كه اين مطلب از اصول قاطع و مسلم است كه‏
اصالت و غلبه برای سعادتها و خيرهاست نه برای بدبختيها و شرور .
بشر ، گل سرسبد آفرينش است ، همه چيز ديگر برای خاطر او ( البته به‏
مفهوم صحيحی كه حكيمان از اين مطلب درك می‏كنند نه به مفهومی كه معمولا
كوته نظران می‏انديشند ) خلق شده است . اگر بنا باشد كه بشر خودش برای‏
دوزخ آفريده شده باشد يعنی مال اكثريت انسانها دوزخ باشد پس بايد
اعتراف كرد كه خشم خدا بر رحمتش می‏چربد ، زيرا اكثريت مردم از دين حق‏
بيگانه هستند ، تازه آنها هم كه به دين حق مشرفند ، از لحاظ عمل دچار
ضلالت و انحرافند . اين بود طرح بحث در نزد فيلسوفان .
قريب نيم قرن است كه بر اثر سهولت ارتباطات ميان ملل مسلمان و
غيرمسلمان و ازدياد وسائل ارتباطی و بالا رفتن ميزان مراوده ملتها با
يكديگر ، اين مسأله در ميان عموم طبقات ، خصوصا طبقه به اصطلاح روشنفكر
مورد پرسش و گفتگو است كه آيا شرط حتمی قبول شدن اعمال صالح ، اسلام و
ايمان است ؟
اينها وقتی كه در زندگی بعضی از مخترعين و مكتشفين بشر در عصر اخير كه‏
مسلمان نيستند ولی خدمات بسيار ارزنده‏ای به بشريت كرده‏اند ، مطالعه‏
می‏كنند و آنها را لايق پاداش می‏يابند و از طرف ديگر قبلا چنين
می‏انديشيده‏اند كه عمل غير مسلمان مطلقا هبا و هدر است ، سخت دچار ترديد
و اضطراب می‏گردند . بدين ترتيب مسأله‏ای كه سالها در قلمروی خاص‏
فيلسوفان بود به ميان محافل عامه مردم پا گذاشت و به صورت اشكالی در
مسأله عدل الهی درآمد .
البته اين اشكال مستقيما مربوط به عدل الهی نيست ، اين اشكال مربوط به‏
ديد اسلام درباره انسان و اعمال انسان است و از اين نظر با عدل الهی‏
مربوط می‏گردد كه به نظر می‏رسد اينگونه ديد و اظهار نظر درباره انسان و
اعمال او و معامله حق متعال با او بر خلاف موازين عدل الهی است .
من در تماسهايی كه با جوانان و دانشجويان داشته و دارم با طرح اين‏
پرسش زياد روبرو شده‏ام ، گاهی می‏پرسند آيا مخترعين و مكتشفين بزرگ با
اينهمه خدمات شايانی كه نسبت به بشريت انجام داده‏اند به جهنم می‏روند ؟
آيا پاستور و اديسون و امثالشان جهنمی هستند و مقدسين بيكاره‏ای كه عمری‏
را به بطالت در گوشه مسجد بسر برده‏اند بهشتی هستند ؟ آيا خدا بهشت را
فقط برای ما شيعه‏ها ساخته است ؟