انتخاب كند و چه محصولی بخواهد بدست آورد ، هر بذری انتخاب كند همان‏
بذر عينا در مزرعه مستعد و مناسب اين جهان رشد داده می‏شود .
بلی ، يك حمايت مخصوص از برای اهل حقيقت هست كه رحمت رحيميه‏
ناميده می‏شود ، دنيا طلبان از اين رحمت محرومند ، زيرا خواهان آن نيستند
. ولی رحمت رحمانيه خدا در تمام مردم و در تمام مسيرها علی السويه جريان‏
دارد . به قول سعدی :
اديم زمين سفره عام اوست
بر اين خوان يغما چه دشمن چه دوست
از آنچه در اين بحث گفته شد ، قسمتی از مسائل مورد بحث حل می‏گردد .
روشن ساختيم كه حسن فعلی برای پاداش اخروی عمل كافی نيست ، حسن فاعلی‏
هم لازم است ، حسن فعلی به منزله تن و حسن فاعلی به منزله روح و حيات‏
است ، و بيان كرديم كه ايمان به خدا و روز رستاخيز ، شرط اساسی و لازم‏
حسن فاعلی است ، و اين شرطيت يك شرطيت قرار دادی نيست ، يك شرطيت‏
ذاتی و تكوينی است مانند شرطيت هر راه معين برای مقصد معين .
در اينجا فقط اشاره به يك نكته لازم است و آن اينكه ممكن است كسی‏
بگويد برای حسن فاعلی ضرورت ندارد كه حتما قصد تقرب به خداوند در كار
باشد ، اگر كسی عمل خيری را به انگيزه وجدان و به خاطر عطوفت و رحمتی كه‏
بر قلبش مستولی است انجام دهد ، كافی است كه عمل او حسن فاعلی پيدا
كند . به عبارت ديگر انگيزه انساندوستی برای حسن فاعلی كافی است ، همين‏
كه انگيزه انسان " خود " نباشد حسن فاعلی پيدا می‏كند اعم از اينكه‏
انگيزه " خدا " باشد يا " انسانيت " .
اين نكته قابل تأمل است . در عين اينكه ما مطلب بالا را تأييد نمی‏كنيم‏
كه فرقی نيست ميان اينكه انگيزه خدا باشد يا انسانيت ، و اكنون‏
نمی‏توانيم وارد اين بحث عميق بشويم ، در عين حال جدا معتقديم هر گاه‏
عملی به منظور احسان و خدمت به خلق و به خاطر انسانيت انجام گيرد در
رديف عملی كه انگيزه‏اش فقط " برای خود " است نيست . البته خداوند
چنين كسانی را بی اجر نمی‏گذارد . در برخی احاديث وارد شده است كه‏
مشركانی نظير " حاتم " با اينكه مشركند ، به خاطر كارهای خيری كه در
دنيا كرده‏اند معذب نخواهند بود و يا تخفيفی در عذاب آنها داده می‏شود .
از روايات زيادی كه در دست داريم كاملا می‏توان اين مطلب را استفاده‏
كرد :
. 1 مجلسی عليه الرحمه از " ثواب الاعمال " شيخ صدوق از علی بن يقطين‏
از حضرت امام موسی كاظم ( عليه‏السلام ) نقل می‏كند كه آن حضرت فرمود :