حسبه و احتساب در تاريخ اسلام

در حدود هزار سال پيش تقريبا ، اين اصل در جامعه اسلامی و حكومت اسلامی‏
دائره و تشكيلاتی به وجود آورده كه در تاريخ اسلام آن دائره ، دائره حسبه‏
يا احتساب ناميده می‏شود و قرنها ادامه يافت . من تاريخ دقيق پيدايش‏
دائره حسبه رانمی‏دانم كه از چه زمانی پيدا شده و به اين نام ناميده شده ،
ولی قدر مسلم اينست و شواهد تاريخی دلالت می‏كند كه در قرن چهارم بوده‏
است و علی‏الظاهر در قرن سوم پيدا شده باشد . اين دائره به عنوان امر به‏
معروف و نهی از منكر درست شده و پايه دينی داشته و از شؤون حكومت بوده‏
است ، همان‏طوری كه تشكيلات و دوائر ديگری وجود داشته مثل دائره قضاء -
كه اين هم تاريخچه‏ای دارد و از زمان خليفه دوم امر قضا را شخص ديگر غير
از شخص خليفه با فرمان خليفه عهده‏دار شد و تدريجا توسعه پيدا كرد تا در
عهد هارون ، وسيله ابويوسف شاگرد ابوحنيفه تشكيلات نسبة منظمی پيدا كرد
و خود ابويوسف به عنوان قاضی القضاه در رأس تشكيلات قضائی قرار گرفت -
و همچنين دائره ديگری بوده به نام " ديوان مظالم " كه علی‏الظاهر كار
شهربانی را انجام می‏داده ، و همچنين دوائر و مناصب زيادی از قبيل نقابت‏
و غيره كه در تواريخ مضبوط است . تمام اين دوائر به نحوی وابسته به‏
دستگاه خلافت و حكومت بوده است .
به هر حال دائره حسبه همان دائره امر به معروف و نهی از منكر بوده و
رنگ و صبغه دينی داشته . محتسبين و مخصوصا آنان كه در رأس دائره حسبه‏
بوده می‏بايست هم عالم و مطلع باشند و هم با ورع و تقوا و امانت ، و