به هر حال همچو دائرهای به نام امر به معروف و نهی از منكر در تاريخ
اسلام به وجود آمده و دايره وسيعی بوده است . هر چند حسبه و احتساب از
آن نظر كه وابسته به دستگاه حكومت و خلافت بوده نمیتوانسته كاملا اسلامی
باشد ، اما نظر به اينكه خواسته مردم در مورد اجرای احكام و مقررات
اسلامی آنرا به وجود آورده بود ، نسبة دائره مفيد و ثمر بخشی بوده است ،
و حتی كتابهای بسيار خوب و نفيس در موضوع حسبه و وظائف محتسب نوشته
شده است .
اخيرا كتابی ديدم به نام " معالم القربة فی احكام الحسبه " كه يكی از
فقهاء شافعيه نوشته است و يكنفر مستشرق اروپائی نسخه آنرا در اروپا به
چاپ رسانيده است . كتاب نفيسی است . وقتی كه انسان اين كتابها را
میبيند متوجه میشود كه در گذشته به چه دقائقی از اصلاحات اجتماعی توجه و
عنايت كردهاند و شعور دينی مسلمانان چقدر وسعت داشته ! روی احساس
وظيفه دينی و شرعی و اصل امر به معروف و نهی از منكر وظيفه خود
میدانستهاند كه در جميع شؤون زندگی اصلاحات به عمل آورند .
قلمروی دايره احتساب
جرجی زيدان میگويد دايره احتساب در قديم همان كاری را میكرده كه امروز
شهرداريها میكنند . من عرض میكنم البته بسياری از كارهائی كه امروز
شهرداری میكند در آنروز دائره احتساب انجام میداده است . مثلا در
كتابهائی كه راجع به وظيفه محتسب نوشته شده نوشتهاند كه محتسب بايد
مراقب باشد كه لبنيات فروش روی شير و ماست را بپوشد كه مگس و حشرات
روی آنها ننشيند و كثيف و آلوده نشود ، يا آن