مرز توحيد و شرك
مرز دقيق توحيد و شرك - چه توحيد و شرك نظری و چه عملی - چيست ؟ چه نوع انديشهای انديشه توحيدی است و چه نوع انديشهای انديشه شركی ؟ چه نوع عملی عمل توحيدی است و چه نوع عملی عمل شركی ؟ آيا اعتقاد به موجودی غير خدا شرك است ( شرك ذاتی ) و لازمه توحيد ذاتی اين است كه به موجويت هيچ چيز غير از خدا - و لو به عنوان آفريده او - اعتقاد نداشته باشيم ( نوعی وحدت وجود ) ؟ بديهی است كه مخلوق خدا فعل خداست ، فعل خدا خود شانی از شؤون اوست ، و ثانی او و در قبال او نيست . مخلوقات خداوند تجليات فياضيت او هستند . اعتقاد به وجود مخلوق از آن جهت كه مخلوق است ، متمم و مكمل اعتقاد به توحيد است نه ضد توحيد . پس مرز توحيد و شرك ، وجود داشتن و وجود نداشتن شیء ديگر ، هر چند مخلوق خود او ، نيست . آيا اعتقاد به نقش مخلوقات در تاثير و تاثر و سببيت و مسببيت ، شرك است ( شرك در خالقيت و فاعليت ) ؟ و آيا لازمه توحيد افعالی اين است كه نظام سببی و مسببی جهان را انكار كنيم و هر اثری را مستقيما و بلاواسطه از خدا بدانيم و برای اسباب هيچ نقشی قائل نباشيم ؟ مثلا معتقد باشيم كه آتش نقشی در سوزانيدن و آب در سيراب كردن و باران در رويانيدن دوا در بهبود بخشيدن ندارد . خداست كه مستقيما میسوازند و مستقيما سيراب میسازد و مستقيما میروياند و مستقيما بهبود میبخشد ، بود و نبود اين عوامل ،