كه جلوهگاه مشيت الهی است ؟ همه عالم ، از آغاز تا انجام با همه اسباب
و علل و موجبات و موانع ، جلوهگاه مشيت الهی است . نسبت مشيت الهی
با همه اسباب و علل جهان علی السويه است . همچنانكه زندگی متحول و
متطور انسان جلوهگاه مشيت الهی است ، زندگی ثابت و يكنواخت زنبور عسل
هم جلوهگاه مشيت الهی است . پس سخن در اين است كه مشيت الهی زندگی
انسان را با چه نظامی آفريده و چه رازی در آن نهاده است كه متحول و
متطور شده ، در صورتی كه زندگی جانداران ديگر فاقد آن راز است ؟
نظريه اقتصادی تاريخ نيز فاقد جنبه فنی و اصولی است ، يعنی به صورت
اصولی طرح نشده است . نظريه اقتصادی تاريخ به اين صورت كه طرح شده فقط
ماهيت و هويت تاريخ را روشن میكند كه مادی و اقتصادی است و همه شؤون
ديگر به منزله اعراض اين جوهر تاريخی است . روشن میكند كه اگر در بنياد
اقتصادی جامعه دگرگونی رخ دهد ، جبرا در همه شؤون جامعه دگرگونی رخ میدهد
. اما اينها همه " اگر " است . پرسش اصلی سرجای خود باقی است و آن
اينكه فرض میكنيم اقتصاد زيربنای جامعه است و " اگر " زيربنا تغيير
كند همه جامعه تغيير میكند . اما چرا و تحت نفوذ چه عامل يا عواملی
زيربنا تغيير میكند و به دنبال آن همه روبناها ؟ به عبارت ديگر ، زيربنا
بودن اقتصاد برای تحرك داشتن و محرك بودن آن كافی نيست . آری ، اگر
طرفداران اين نظريه به جای اينكه اقتصاد را كه زيربنای جامعه است ( به
عقيده آنها ) محرك تاريخ معرفی كنند و ماديت تاريخ را برای حركت تاريخ
كافی بشمارند ، مسأله تضاد درونی جامعه ، يعنی زيربنا و روبنا را طرح
كنند و بگويند عامل
|