از يك سلسله حوادث واقع نشده به قلم كسی كه حاضر نبوده " . از يك‏
روزنامه‏نگا ر اين طنز نقل شده كه " واقعيات مقدس‏اند اما عقيده آزاد
است " . برخی ديگر در اين حد بدبين نيستند ، اما ترجيح داده‏اند كه در
تاريخ ، فلسفه شك را بپذيرند .
كتاب تاريخ چيست از " پروفسور سرجرج كلارك " نقل می‏كند كه :
" . . . معرفت گذشته پس از آنكه توسط يك يا چند مغز بشری تصفيه شده‏
، به ما رسيده است ، بنابراين حاوی ذرات بسيط و جامد تغييرناپذير نيست‏
. پژوهش در اين رشته بی‏پايان می‏نمايد و به همين جهت پاره‏ای محققان‏
ناشكيبا به فلسفه شك پناه برده‏اند يا دست كم به اين عقيده توسل جسته‏اند
كه چون در تمام قضاوتهای تاريخی پای افراد و عقايد شخصی در ميان است ،
اعتبار يكی به اندازه ديگری است و حقيقت تاريخی عينی وجود ندارد " ( 1
) .
حقيقت اين است كه هر چند نمی‏توان به طور دربست حتی به نقلهای راويان‏
موثق اعتماد كرد ، اما اولا تاريخ يك سلسله مسلميات دارد كه از نوع‏
بديهيات در علوم ديگر به شمار می‏رود و همان مسلميات خود می‏تواند مورد
تجزيه و تحليل محقق قرار گيرد ، ثانيا محقق با نوعی اجتهاد می‏تواند صحت‏
و عدم صحت برخی نقلها را در محل نقد قرار دهد و نتيجه‏گيری كند . امروز
می‏بينيم كه بسياری از مسائل كه در دوره‏هايی شهرت زائدالوصفی پيدا
كرده‏اند ، پس از گذشت چند قرن ، محققان بی‏اعتباری آنها را مانند آفتاب‏

پاورقی :
. 1 تأليف‏ای . اچ . كار ، ترجمه حسن كامشاد ، ص . 8