ترديد دارند و در كتب مربوطه مطرح است ( 1 ) و بعضی حركت تاريخ را
دوری می‏دانند ، مدعی شده‏اند كه تاريخ از يك نقطه حركت می‏كند و پس از
طی مراحلی بار ديگر به نقطه اول می‏رسد و شعار تاريخ اين است : از سر .
مثلا يك نظام قبايلی خشن وسيله مردمی بيابانگرد كه شجاعت و اراده‏
دارند تأسيس می‏شود . اين حكومت به طبيعت خود منجر به اشرافيت و
اريستو كراسی می‏گردد . انحصارطلبی در حكومت اشرافيت به انقلاب عامه و
حكومت دموكراسی منتهی می‏شود . هرج و مرج و بی‏سرپرستی و افراط در آزادی‏
در نظام دموكراسی بار ديگر سبب روی كار آمدن استبداد خشن وسيله يك‏
روحيه قبايلی می‏گردد .
ما فعلا وارد اين بحث نمی‏شويم و به وقت ديگر موكول می‏كنيم . به صورت‏
" اصل موضوع " بنابراين می‏گذاريم كه حركت و سير تاريخ در مجموع ، در
جهت پيشرفت است .
البته لازم به يادآوری است كه همه كسانی كه تاريخ را در جهت پيشرفت‏
می‏بينند ، اعتراف دارند كه چنين نيست كه همه جامعه‏ها در همه شرايط ،
آينده‏شان از گذشته‏شان بهتر است و جامعه‏ها همواره و بدون وقفه در جهت‏
اعتلا سير می‏كنند و انحطاطی در كار نيست . بدون شك جامعه‏ها توقف دارند
، انحطاط و قهقرا دارند ، تمايل به راست يا چپ دارند ، و بالاخره سقوط و
زوال دارند .

پاورقی :
. 1 رجوع شود به تاريخ چيست ؟ تأليف ای . اچ . كار . ترجمه حسن‏
كامشاد ، و درسهای تاريخ و لذات فلسفه تأليف ويل دورانت ص 291 - 312.