قائل نشويم تأثيری ندارد و اگر واقعيتی قائل شويم ، در جهان خارج از ما
يك موجودی ثابت پيدا خواهد شد كه خاصه تغيير ماده را ندارد و اين‏
اشكالی است بر ماديين نه بر ما .

پاورقی :
> تصاوير اشياء و معانی همواره در حافظه مضبوط است و هيچگاه محو
نمی‏شود ولی دماغ همچون پرده است كه بر حافظه كشيده شده و ذاكره قوه‏ای‏
است از دماغ كه به موجباتی و در اوقاتی پرده را پس می‏كشد و آنچه در
حافظه مضبوط است به ياد می‏آورد . " ذاكره " عمل است ، عمل كار بدن‏
است ، و دماغ كه ذاكره را صورت می‏دهد جزئی از بدن است ، ولی " حافظه‏
" انبار صور است و صور ذوات نيستند بلكه معانی‏اند و معانی در مكان‏
نيستند " .
دليل بر اينكه به واسطه طول مدت يا عروض اختلالات مغزی ، صور ادراكی‏
معدوم نمی‏شوند و فقط قدرت يادآوری و احضار آنها كه احتياج به ماده دارد
از روح سلب می‏شود اين است كه آزمايشهای متعدد روانی ثابت كرده است كه‏
در حالات غير طبيعی يا فشارهای غير عادی كه بر روح وارد می‏شود ناگهان‏
تمام خاطرات گذشته كه انسان آنها را فراموش كرده است به ياد می‏آيد .
اين مطلب در روان‏شناسی جديد مورد تسلم است ، ما اينجا فقط به نقل كلام‏
خود دكتر ارانی كه عقايد مادی دارد و روح را فقط به عنوان خاصيت مخصوص‏
ماده می‏شناسد اكتفا می‏كنيم . وی در صفحه 117 پسيكولوژی می‏گويد :
" هنوز به‏طور اطمينان معلوم نشده است آيا تمام قضايايی كه در لحظه‏های‏
متوالی زندگانی توليد می‏شود در روح ثابت و باقی است يا نه ؟ از يك‏
طرف ملاحظه می‏نماييم قضايای اغلب دقايق دوره زندگانی خود را به كلی‏
فراموش كرده‏ايم ب ه قسمی كه هيچوقت ديگر نمی‏توانيم آنها را در روح‏
دوباره توليد كنيم يعنی به ياد بياوريم ، اما از طرف ديگر امتحانات‏
متعدد نشان می‏دهد در حالات غير طبيعی مثلا هيپنوز ، اشخاصی كه حشيش‏
استعمال كرده‏اند ، اشخاصی كه به واسطه گرسنگی مشرف به مرگ می‏باشند و
غيره ، پس از برطرف شدن عامل غير طبيعی ، اين اشخاص اظهار می‏نمايند
قضايای بعيدالعهد دوره حيات خود را به ياد آورده‏اند . "
بعضی از علمای ديگر نيز تصريح كرده‏اند كه اشخاص در دم احتضار جميع‏
اموری را كه در مدت زندگانی ادراك كرده‏اند در يك " آن " به ياد
می‏آورند . >