تعقيب نماز
مسأله : مستحب است انسان بعد از نماز مقدارى مشغول تعقيب يعنى خواندن ذكر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پيش از آنكه از جاى خود حركت كند و وضو و غسل و تيمّم او باطل شود، رو به قبله تعقيب را بخواند و لازم نيست تعقيب به عربى باشد ولى بهتر است چيزهايى را كه در كتابهاى دعا دستور داده اند بخواند و از تعقيب هائى كه خيلى سفارش شده است، تسبيح حضرت زهرا سلام الله عليها است كه بايد به اين ترتيب گفته شود: 34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدالله 33 مرتبه سبحان الله. و مى شود سبحان الله را پيش از الحمدالله گفت ولى بهتر است بعد از الحمدالله گفته شود.
مسأله : مستحب است بعد از نماز، سجده شكر نمايد و همين قدر كه پيشانى را به قصد شكر بر زمين بگذارد كافى است، ولى بهتر است صد مرتبه يا سه مرتبه يا يك مرتبه شُكْراًاللهِ يا شُكْراً يا عَفواً بگويد و نيز مستحب است، هر وقت نعمتى به انسان مى رسد يا بلائى از او دور مى شود سجده شكر بجا آورد.
صلوات بر پيغمبر
مسأله : هروقت انسان اسم مبارك حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) مانند محمّد و احمد يا لقب و كنيه آن جناب مثل مصطفى و ابوالقاسم را بگويد يا بشنود، اگرچه در نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.
مسأله : موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) مستحب است صلوات را هم بنويسد و نيز بهتر است هر وقت آن حضرت را ياد مى كند صلوات بفرستد.
مُبطِلات نماز
مسأله : دوازده چيز نماز را باطل مى كند و آنها را مبطلات مى گويند:
اوّل: آنكه در بين نماز يكى از شرطهاى آن از بين برود، مثلاً در بين نماز لباس و بدن او نجس شود.
دوّم: آنكه در بين نماز عمداً يا سهواً يا از روى ناچارى، چيزى كه وضو يا غسل را باطل مى كند پيش آيد، مثلاً بول از او بيرون آيد، ولى كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، اگر در بين نماز بول يا غائط از او خارج شود چنانچه به دستورى كه در احكام وضو گفته شد رفتار نمايد نمازش باطل نمى شود و نيز اگر در بين نماز از زن مستحاضه خون خارج شود، در صورتى كه به دستور استحاضه رفتار كرده باشد نمازش صحيح است.
مسأله : كسى كه بى اختيار خوابش برده اگر نداند كه در بين نماز خوابش برده يا بعد از آن بايد نمازش را دوباره بخواند، ولى اگر تمام شدن نماز را بداند و شك كند كه خواب در بين نماز بوده يا بعد نمازش صحيح است.
مسأله : گر بداند به اختيار خودش خوابيده و شك كند كه بعد از نماز بوده، يا در بين نماز يادش رفته كه مشغول نماز است و خوابيده نمازش صحيح است.
مسأله : اگر در حال سجده از خواب بيدار شود و شك كند كه در سجده آخر نماز است يا در سجده شكر، بايد آن نماز را دوباره بخواند.
سوّم: از مبطلات نماز آن است كه مثل بعض كسانى كه شيعه نيستند دستها را روى هم بگذارد.
مسأله : هرگاه براى ادب دستها را روى هم بگذارد اگرچه مثل آنها نباشد بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند، ولى اگر از روى فراموشى يا ناچارى يا براى كار ديگر مثل خاراندن دست و مانند آن، دستها را روى هم بگذارد اشكال ندارد.
چهارم: از مبطلات نماز آن است كه بعد از خواند حمد، آمين بگويد. ولى اگر اشتباهاً يا از روى تقيّه بگويد، نمازش باطل نمى شود.
پنجم: از مبطلات نماز آن است كه عمداً يا از روى فراموشى پشت به قبله كند، يا به طرف راست يا چپ قبله برگردد، بلكه اگر عمداً به قدرى برگردد كه نگويند رو به قبله است، اگرچه به طرف راست يا چپ نرسد، نمازش باطل است.
مسأله : اگر عمداً يا سهواً سر را به قدرى برگرداند كه بتواند پشت سر را ببيند نماز باطل است ولى اگر سر را كمى بگرداند عمداً باشد يا اشتباهاً نمازش باطل نمى شود.
ششم: از مبطلات نماز آن است كه عمداً كلمه اى را بگويد و آن را در معنايى استعمال كند خواه يك حرف باشد يا بيشتر و اگر سهواً بگويد، نمازش باطل نمى شود.
مسأله : اگر كلمه اى بگويد چنانچه آن كلمه معنى داشته باشد مثل (ق) كه در زبان عرب به معناى اين است كه «نگهدارى كن» چنانچه معنى آن را بداند و قصد آن معنى را نمايد نمازش باطل مى شود، و اگر قصد معناى آن را نكند ولى ملتفت معناى آن باشد نمازش باطل نمى شود و نيز اگر آن كلمه معنايى نداشته باشد و او هم آن را در معنايى استعمال نكند ولى اگر دو حرف يا بيشتر باشد در اين دو صورت نيز بنابر احتياط واجب نماز را باطل مى كند.
مسأله : سرفه كردن و آروغ زدن و آه كشيدن در نماز اشكال ندارد، ولى گفتن آخ و آه و مانند اينها كه دو حرف است اگر عمدى باشد نماز را باطل مى كند.
مسأله : اگر كلمه اى را به قصد ذكر بگويد مثلاً به قصد ذكر بگويد: «الله اكبر» ولى در موقع گفتن آن، صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكال ندارد ولى چنانچه به قصد اينكه چيزى را به كسى بفهماند آن را بگويد اگرچه قصد ذكر هم داشته باشد نماز باطل مى شود.
مسأله : خواندن قرآن در نماز، غير از چهار سوره اى كه سجده واجب دارد و در احكام جنابت گفته شد و نيز دعا كردن در نماز اشكال ندارد ولى احتياط واجب اين است كه به عربى باشد.
مسأله : اگر چيزى از حمد و سوره و ذكرهاى نماز را عمداً يا احتياطاً چند مرتبه بگويد اشكال ندارد ولى اگر از روى وسواس چند مرتبه بگويد نماز اشكال پيدا مى كند.
مسأله : در حال نماز، انسان نبايد به ديگرى سلام كند و اگر ديگرى به او سلام كند بايد طورى جواب دهد كه سلام مقدّم باشد مثلاً بگويد: «اَلسّلامُ عَلَيْكُم» يا «سَلام عَلَيْكم» و نبايد «عَلَيْكُمُ السَّلامُ» بگويد.
مسأله : انسان بايد جواب سلام را چه در نماز يا در غير نماز فوراً بگويد و اگر عمداً يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد كه اگر جواب بگويد جواب آن سلام حساب نشود چنانچه در نماز باشد نبايد جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نيست.
مسأله : بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود و اگر سلام كننده كر باشد بايد با بلند كردن صدا يا به اشاره طورى جواب او را بدهد كه بشنود يا متوجّه جواب سلام شود.
مسأله : نمازگزار مى تواند جواب سلام را به قصد جواب بگويد و لازم نيست به قصد دعا بگويد.
مسأله : اگر زن يا مرد نامحرم يا بچّه مميّز يعنى بچّه اى كه خوب و بد را مى فهمد به نمازگزار سلام كند نمازگزار مى تواند جواب او را بدهد و بهتر است به قصد دعا جواب بگويد.
مسأله : اگرنمازگزار جواب سلام را ندهدمعصيت كرده ولى نمازش صحيح است.
مسأله : اگر كسى به نمازگزار غلط سلام كند به طورى كه سلام حساب نشود جواب او واجب نيست و اگر سلام حساب شود جواب او واجب است و بهتر است به قصد دعا جواب بدهد.
مسأله : جواب سلام كسى كه از روى مسخره يا شوخى سلام مى كند واجب نيست، و احتياط واجب آن است كه در جواب سلام مرد و زن غير مسلمان اهل ذمه بگويد «عليك».
مسأله : اگر كسى به عدّه اى سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است.
مسأله : اگر كسى به عدّه اى سلام كند و فردى كه سلام كننده قصد سلام دادن به او را نداشته جواب دهد، باز هم جواب سلام او بر آن عدّه واجب است.
مسأله : اگر به عدّه اى سلام كند و كسى كه بين آنها مشغول نماز است شك كند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را هم داشته يا نه، نبايد جواب بدهد، و همچنين است اگر بداند كه قصد او را هم داشته ولى ديگرى جواب سلام را بدهد. امّا اگر بداند كه قصد او را هم داشته و ديگرى جواب ندهد بايد جواب او را بدهد.
مسأله : سلام كردن مستحب است و خيلى سفارش شده است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.
مسأله : اگر دو نفر با هم به يكديگر سلام كنند بر هر يك واجب است جواب سلام ديگرى را بدهد.
مسأله : در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد مثلاً اگر كسى گفت: «سَلامٌ عليكم» در جواب بگويد: سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ الله.
هفتم: از مبطلات نماز خنده با صدا و مدّو ترجيع است، و نيز بنابر احتياط واجب هر نوع خنده با صدا اگر عمدى باشد و چنانچه سهواً هم با صدا بخندد به طورى كه صورت نماز از بين برود نماز باطل است ولى لبخند نماز را باطل نمى كند.
مسأله : اگر براى جلوگيرى از صداى خنده حالش تغيير كند، مثلاً رنگش سرخ شد چنانچه به حدّى باشد كه از صورت نمازگزار خارج شود نمازش باطل است.
هشتم: از مبطلات نماز آن است كه براى كار دنيا عمداً با صدا گريه كند، و احتياط واجب آن است كه براى كار دنيا بى صدا هم گريه نكند، ولى اگر از ترس خدا يا براى آخرت گريه كند، آهسته باشد يا بلند اشكال ندارد، بلكه از بهترين اعمال است.
نهم: از مبطلات نمازكارى است كه صورت نماز رابهم بزندمثل دست زدن، رقصيدن و به هوا پريدن و مانند اينها، كم باشد يا زياد، عمداً باشد يا از روى فراموشى فرقى ندارد. ولى كارى كه صورت نماز را بهم نزند مثل اشاره كردن به دست اشكال ندارد.
مسأله : اگر در بين نماز به قدرى ساكت بماند كه از صورت نمازگزار خارج شود نمازش باطل مى شود.
مسأله : اگر در بين نماز كارى انجام دهد يا مدّتى ساكت شود و شك كند كه نماز بهم خورده يا نه، نمازش صحيح است.
دهم: از مبطلات نماز خوردن و آشاميدن است، اگر در نماز طورى بخورد يا بياشامد كه صورت نماز بهم بخورد نمازش باطل مى شود حتّى اگر صورت نماز بهم نخورد بنابر احتياط واجب نماز باطل مى شود.
مسأله : اگر در بين نماز، ذرّاتى از غذا كه در دهان يا لاى دندانها باقيمانده فرو ببرد نماز را باطل نمى كند. ولى اگر قند يا شكر و مانند اينها در دهان مانده باشد و مقصودش آن باشد كه در حال نماز كم كم آب شود و فرو رود نمازش اشكال پيدا مى كند.
يازدهم: از مبطلات نماز شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى يا سه ركعتى يا شك در دو ركعت اوّل نمازهاى چهار ركعتى است.
دوازدهم: از مبطلات نماز آن است كه ركن نماز را عمداً يا سهواً كم يا زياد كند، يا چيزى را كه ركن نيست عمداً كم يا زياد نمايد.
مسأله : اگر بعد از نماز شك كند كه در بين نماز كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده يا نه نمازش صحيح است.
چيزهايى كه در نماز مكروه است
مسأله : مكروه است در نماز صورت را كمى به طرف راست يا چپ بگرداند و چشمها را هم بگذارد يا به طرف راست يا چپ بگرداند و با ريش و دست خود بازى كند و انگشتها را داخل هم نمايد و آب دهان بيندازد و به خط قرآن يا كتاب يا خط انگشترى نگاه كند، ونيز مكروه است در موقع خواندن حمد وسوره و گفتن ذكر، براى شنيدن حرف كسى ساكت شود، بلكه هر كارى كه خضوع و خشوع را از بين ببرد مكروه مى باشد.
مسأله : موقعى كه انسان خوابش مى آيد و نيز موقع خوددارى كردن از بول و غائط، مكروه است نماز بخواند، و همچنين پوشيدن جوراب تنگ كه پا را فشار دهد در نماز مكروه مى باشد، و غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصّل فقهى گفته شده است.
مواردى كه مى توان نماز واجب را شكست
مسأله : شكستن نماز واجب از روى اختيار حرام است، ولى براى حفظ جان و مال و جلوگيرى از ضرر مالى يا بدنى مانعى ندارد.
مسأله : اگر حفظ جان خود يا كسى كه حفظ جان او واجب است يا حفظ مالى كه نگهدارى آن واجب مى باشد بدون شكستن نماز ممكن نباشد بايد نماز را بشكند، ولى شكستن نماز براى مالى كه اهميّت ندارد مكروه است.
مسأله : اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد و طلبكار، طلب خود را از او مطالبه كند چنانچه بتواند در بين نماز طلب او را بدهد، بايد در همان حال بپردازد و اگر بدون شكستن نماز، دادن طلب او ممكن نيست بايد نماز را بشكند و طلب او را بدهد، بعد نماز را بخواند.
مسأله : اگر در بين نماز بفهمد كه مسجد نجس است، چنانچه وقت تنگ باشد بايد نماز را تمام كند، و اگر وقت وسعت دارد و تطهير مسجد نماز را بهم نمى زند بايد در بين نماز تطهير كند، بعد بقيّه نماز را بخواند و اگر نماز را بهم مى زند بايد نماز را بشكند و مسجد را تطهير نمايد بعد نماز را بخواند.
مسأله : كسى كه بايد نماز را بشكند، اگر نماز را تمام كند معصيت كرده ولى نماز او صحيح است اگرچه احتياط مستحب آن است كه دوباره بخواند.
مسأله : اگر پيش از آنكه به اندازه ركوع خم شود، يادش بيايد كه اذان و اقامه را فراموش كرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است براى گفتن آنها نماز را بشكند.
شكيّات نماز
شكيّات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شكهائى است كه نماز را باطل مى كند و به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نه قسم ديگر آن صحيح است.
شكهاى مبطِل
مسأله : شك هايى كه نماز را باطل مى كند از اين قرار است:
اوّل: شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك درشماره ركعتهاى نمازمستحب دوركعتى وبعضى نمازهاى احتياط، نمازراباطل نمى كند.
دوّم: شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر.
چهارم: آنكه در نمازچهار ركعتى پيش ازتمام شدن سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر (براى تفصيل اين مسأله به صورت چهارم شكهاى صحيح مراجعه شود).
پنجم: شك بين دو و پنج ركعت يا دو و بيشتر از پنج ركعت.
ششم: شك بين سه و شش ركعت يا سه و بيشتر از شش ركعت.
هفتم: شك در ركعتهاى نماز به صورتى كه نداند چند ركعت خوانده است.
هشتم: شك بين چهار و شش ركعت يا چهار و بيشتر از شش ركعت چه پيش از تمام شدن سجده دوم باشد يا بعد از آن، ولى اگر بعد از سجده دوّم شك بين چهار و شش ركعت و چهار و بيشتر از شش براى او پيش آيد احتياط مستحب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله : هرگاه براى نمازگزار شك پيدا شود بايد مقدارى فكر كند تا شايد شك او برطرف شود لذا اگر شك او برطرف شد و نسبت به يك طرف يقين يا گمان پيدا كرد بنا را بر آن گذاشته و نماز را ادامه دهد و نمازش صحيح است و اگر با مقدارى فكر كردن چيزى يادش نيامد و به شك خود باقى ماند و اصطلاحاً شك مستقر شد بايد به وظيفه شاك عمل كند. و اگر يكى از شك هاى مبطل مستقر شد نماز را قطع كند و در اينجا قطع نماز حرام نيست.
شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد
مسأله : شكهائى كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرار است:
اوّل: شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است.
دوّم: شك بعد از سلام.
سوّم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.
چهارم: شك كثيرالشّك يعنى كسى كه زياد شك مى كند.
پنجم: شك امام و مأموم.
ششم: شك در نماز مستحبّى.
1 ـ شك در چيزى كه محل آن گذشته است
مسأله : اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده يا نه مثلاً شك كند كه حمد را خوانده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهديا مستحب است انجام دهد نشده باشد; بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول كارى كه بايد يا مستحب است بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در بين خواندن آيه اى شك كند كه آيه پيش از آن را خوانده يا نه و يا وقتى آخر آيه را مى خواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاى واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند كه ركوع كرده يا نه يا شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه بايد برگردد و بجا آورد.
مسأله : كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند اگر موقعى كه حمد يا تسبيحات مى خواند شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از آنكه مشغول حمد يا تسبيحات شود شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد.
مسأله : اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد مثلاً اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده ـ چون ركن زياد شده ـ نمازش باطل است.
مسأله : اگر شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده نبايد به شك خود اعتنا كند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد كه آن ركن را بجا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.
مسأله : اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.
مسأله : اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده، به شك خود اعتنا نكند; مثلاً موقعى كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است، ولى بنابر احتياط مستحب دو سجده سهو براى حمد كه نخوانده بجا آورد، و اگر واجبى كه نخوانده تشهد يا سجده باشد قضاى آن را واجب است انجام دهد و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد.
مسأله : اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه يا شك كند درست گفته يا نه چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده يا مشغول انجام كارى شده كه نمازگزار را از حال نماز بيرون مى برد بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر پيش از اينها شك كند بايد سلام را بگويد و اگر قبل از اين ها در صحيح گفتن سلام شك كند نيز بنابر احتياط واجب يك بار ديگر سلام را تكرار كند.
2 ـ شك بعد از سلام
مسأله : اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه; مثلاً شك كند ركوع كرده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر هردو طرف شك او باطل باشد مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت نمازش باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه يا گمان كند كه نخوانده به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده بايد آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان هم كند كه خوانده، بايد آن را بجا آورد.
مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند نماز را درست خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر بايد چهار ركعت نماز قضا به نيت نمازى كه بر او واجب است (مافِى الذّمة) بخواند.
مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند يك نماز خوانده ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى بايد قضاى نماز مغرب و عشاء را بخواند.
4 ـ كَثيرُالشّك «كسى كه زياد شك مى كند»
مسأله : ميزان در تشخيص كثير الشك عرف است و اگر كسى در يك نماز سه مرتبه شك كند يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند كثيرالشك است، و چنانچه زياد شك كردن او از روى غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : كثيرالشك اگر در بجا آوردن چيزى شك كند بايد بنا را بر اين بگذارد كه آن فعل را انجام داده است و نماز را ادامه دهد مثلاً اگر شك كند كه سجده كرده يا خير بنا بگذارد كه انجام داده است و اگر شك كند كه دو ركعت خوانده است يا سه ركعت بنا بگذارد كه سه ركعت خوانده است. و اگر بنا بر انجام آن فعل نماز باطل مى شود بنا بگذارد كه آن را انجام نداده است مثلاً اگر در نماز صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و نماز را تمام كند.
مسأله : كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى كند چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند بايد به دستور آن عمل نمايد; مثلاً كسى كه زياد شك مى كند كه سجده كرده يا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد يعنى اگر هنوز ايستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.
مسأله : كسى كه در نماز مخصوصى مثلاً در نماز ظهر زياد شك مى كند اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شك كند بايد به دستور شك رفتار نمايد.
مسأله : كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند زياد شك مى كند اگر در غير آن جا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد به دستور شك عمل نمايد.
مسأله : اگر انسان شك كند كه كثيرالشك شده يا نه يعنى چون نمى داند كه آيا در سه نماز قبلى شك كرده تا كثير الشك باشد يا فقط در دو نماز قبلى شك كرده تا كثير الشك نباشد بايد به دستور شك عمل نمايد. و كثيرالشك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : كسى كه زياد شك مى كند اگر شك كند ركنى را به جا آورده يا نه و اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده بايد ركوع كند و اگر در سجده يادش بيايد نمازش باطل است.
مسأله : كسى كه زياد شك مى كند اگر شك كند چيزى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را به جا نياورده چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته بايد آن را بجا آورد و اگر از محل آن گذشته يعنى وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه و اعتنا نكند چنانچه در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.
5 ـ شك امام و مأموم
مسأله : اگر امام جماعت در شماره ركعتهاى نماز شك كند; مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است امام بايد نماز را تمام كند و خواندن نماز احتياط لازم نيست، و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهاى نماز شك كند بايد به شك خود اعتنا ننمايد.
6 ـ شك در نماز مستحبّى
مسأله : اگر در شماره ركعتهاى نماز مستحبى شك كند چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مى كند بايد بنا را بر كمتر بگذارد; مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و اگر طرف بيشتر شك، نماز را باطل نمى كند مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت به هر طرف شك عمل كند نمازش صحيح است.
مسأله : بنابر احتياط واجب كم شدن ركن، نماز نافله را باطل مى كند ولى زياد شدن ركن آن را باطل نمى كند، پس اگر يكى از كارهاى نافله را فراموش كند و موقعى يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده بايد آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد; مثلاً اگر در بين ركوع يادش بيايد كه سوره را نخوانده بايد برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
مسأله : اگر در يكى از كارهاى نافله شك كند خواه ركن باشد يا غير ركن چنانچه محل آن نگذشته بايد بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در نماز مستحبى دو ركعتى گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود يا گمانش به دو ركعت يا كمتر برود بايد به همان گمان عمل كند مگر آنكه موجب بطلان باشد كه در اين صورت گمان حكم شك را دارد مثلاً اگر گمانش به يك ركعت مى رود احتياطاً بايد يك ركعت ديگر بخواند.
مسأله : اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى شود يا يك سجده يا تشهد را فراموش كند لازم نيست بعد از نماز سجده سهو يا قضاى سجده و تشهد را بجا آورد.
مسأله : اگر شك كند كه نماز مستحبى را خوانده يا نه چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيار وقت معين نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنين است اگر مثل نافله يوميه، وقت معين داشته باشد و پيش از گذشتن وقت آن شك كند كه آن را بجا آورده يا نه ولى اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است يا نه به شك خود اعتنا نكند.
شكهاى صحيح
مسأله : در نُه صورت اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند بايد فكر نمايد پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند وگرنه به دستورهائى كه گفته مى شود عمل نمايد و آن نه صورت از اين قرار است:
اوّل: آنكه بعد از سر برداشتن از سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت كه بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به دستورى كه بعداً گفته مى شود بجا آورد.
دوّم: شك بين دو و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم كه بايد بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
سوّم: شك بين دو و سه و چهار ركعت بعد از سر برداشتن از سجده دوّم، كه بايد بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نماز احتياط نشسته بجا آورد، ولى اگر بعد از سجده اوّل يا پيش از سر برداشتن از سجده دوّم يكى از اين سه شك برايش پيش آيد نماز را دوباره بخواند.
چهارم: شك بين چهار و پنج ركعت بعد از سربرداشتن از سجده دوّم، كه بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد. پنجم: شك بين سه و چهار ركعت، كه در هر جاى نماز باشد بايد بنابر چهار ركعت بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.
ششم: شك بين چهار و پنج ركعت در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.
هفتم: شك بين سه و پنج ركعت در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد.
هشتم: شك بين سه و چهار و پنج ركعت در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.
نهم: شك بين پنج و شش ركعت در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و سجده سهو بجا آورد.
مسأله : اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد نبايد نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مثل روگرداندن از قبله نماز را از سر گيرد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مشغول نماز شود نماز دوّمش صحيح است.
مسأله : اگر يكى از شكهائى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش هم باطل است و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مشغول نماز شده نماز دومش صحيح است.
مسأله : وقتى يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد چنانچه گفته شد بايد فوراً فكر كند پس اگر چيزهائى كه به واسطه آنها ممكن است يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا شود براى او پيش نيايد شك او از بين نمى رود و چنانچه كمى بعد هم فكر كند اشكال ندارد; مثلاً اگر در سجده شك كند مى تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخير بيندازد.
مسأله : اگر اول گمانش به يك طرف بيشتر باشد بعد دو طرف در نظر او مساوى شود بايد به دستور شك عمل نمايد و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى كه وظيفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف ديگر برود بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند.
مسأله : كسى كه نمى داند گمانش به يك طرف بيشتر است يا هردو طرف در نظر او مساوى است طبق وظيفه شك عمل مى نمايد.
مسأله : اگر بعد از نماز بفهمد در بين نماز حال ترديدى داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه اين بنا را روى گمانش به خواندن سه ركعت بوده يا از باب اين بوده كه هردو طرف در نظر او مساوى بوده بايد به احتياط واجب نماز احتياط را بخواند.
مسأله : اگر موقعى كه تشهد مى خواند يا بعد از ايستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع يكى از شكهائى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتد صحيح مى باشد، براى او پيش آيد مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بايد به دستور آن شك عمل كند.
مسأله : اگر پيش از آنكه مشغول تشهّد شود يا در ركعتهائى كه تشهد ندارد پيش از ايستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع يكى از شكهائى كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است برايش پيش آيد، نمازش باطل است.
مسأله : اگر موقعى كه ايستاده بين 3 و 4 يا بين 3 و 4 و 5 ركعت شك كند و يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش بجا نياورده نمازش باطل است.
مسأله : اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد مثلاً اول شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوّم عمل نمايد.
مسأله : اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار ركعت شك كرده يا بين سه و چهار ركعت، احتياط واجب آن است كه به دستور هردو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله : اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند كه از شكهاى باطل بوده يا از شكهاى صحيح و اگر از شكهاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتياط واجب بايد به دستور شكهائى كه صحيح بوده و احتمال مى داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله : كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر شكى كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نشسته بجا آورد و اگر شكى كند كه بايد براى آن، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد دو ركعت نشسته بجا آورد.
مسأله : كسى كه ايستاده نماز مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود و مجبور شود نشسته نماز بخواند بايد طبق آنچه در مسأله قبل آمده به تعداد ركعاتى كه بايد ايستاده بخواند نشسته بخواند.
مسأله : كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مى خواند عمل كند.
نماز احتياط
مسأله : كسى كه نماز احتياط بر او واجب است بعد از سلام نماز بايد فوراً نيّت نماز احتياط كند و تكبير بگويد و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نمايد پس اگر يك ركعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده تشهد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده يك ركعت ديگر مثل ركعت اول بجا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.
مسأله : نماز احتياط سوره و قنوت ندارد و بايد آن را آهسته بخواند و نيت آن را به زبان نياورد، و احتياط واجب آن است كه بسم الله آن را هم آهسته بگويد.
مسأله : اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى را كه خوانده درست بوده لازم نيست نماز احتياط را بخواند و اگر در بين نماز احتياط بفهمد لازم نيست آن را تمام نمايد.
مسأله : اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعتهاى نمازش كم بوده چنانچه كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بى جا دو سجده سهو بجا آورد و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده بايد نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله : اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده مثلاً در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نمازش را سه ركعت خوانده نمازش صحيح است.
مسأله : اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده مثلاً در شك بين دو و چهار دو ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله : اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر از نماز احتياط بوده مثلاً در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده مثلاً پشت به قبله كرده بايد نماز را دوباره بخواند و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد كسرى نمازش را بجا آورد و احتياط اين است كه اصل نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله : اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.
مسأله : اگر بين 3 و 4 شك كند و موقعى كه نماز احتياط را مى خواند يادش بيايد كه سه ركعت خوانده بايد نماز احتياط را تمام كند هر چند دو ركعت نشسته باشد و احتياط در اعاده نماز در اين صورت ترك نشود.
مسأله : اگر بين دو و سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند پيش از ركوع ركعت دوّم يادش بيايد كه نمازش را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند و احتياط به اعاده نماز ترك نشود.
مسأله : اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر از نماز احتياط بوده چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند بايد آن را رها كند و نماز را دوباره بخواند مثلاً در شك بين دو و چهار اگر موقعى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند و به ركوع ركعت دوم رفته يادش بيايد كه نماز راسه ركعت خوانده بايد نماز را دوباره بجا آورد.
مسأله : اگر شك كند نماز احتياط را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت دارد در صورتى كه مشغول كار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و كارى هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول كار ديگرى شده يا كارى كه نماز را باطل مى كند بجا آورده يا بين نماز و شك او زياد طول كشيده احتياط آن است كه نماز احتياط را بجا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
مسأله : اگر در نماز احتياط ركنى را زياد كند يا مثلاً به جاى يك ركعت دو ركعت بخواند نماز احتياط باطل مى شود و بعيد نيست كه در اين حال تنها به اعاده اصل نماز اكتفا كند.
مسأله : موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك كند چنانچه محل آن نگذشته بايد بجا آورد و اگر محلش گذشته بايد به شك خود اعتنا نكند مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه چنانچه به ركوع نرفته بايد بخواند و اگر به ركوع رفته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در شماره ركعت هاى نماز احتياط شك كند بايد بنا را بر بيشتر بگذارد و نماز را ادامه دهد و صحيح است. ولى چنانچه طرفِ بيشترِ شك، نماز را باطل مى كند بايد بنا را بر اقل گذاشته و نماز را تمام كند و اصل نماز را هم اعاده كند.
مسأله : اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهواً كم يا زياد شود اقوى اين است كه سجده سهو ندارد.
مسأله : اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرائط آن را بجا آورده يا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : اگر در نماز احتياط تشهد يا يك سجده را فراموش كند احتياط واجب آن است كه بعد از سلام آن را قضا نمايد.
مسأله : اگر نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى يك تشهد يا دو سجده سهو بر او واجب شود بنابر اقوى بايد اول نماز احتياط را بجا آورد.
مسأله : حكم گمان در ركعتهاى نماز حكم يقين است مثلاً اگر در نمـاز چهـار ركعتى انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نبايد نماز احتياط بخواند و همينطور در غير ركعتها گمان معتبر است هر چند بهتر است به احتياط عمل كند.
مسأله : حكم شك و سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميه و نمازهاى واجب ديگر غير يوميه فرق ندارد مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت چون شك او در نماز دو ركعتى است نمازش باطل مى شود.
سجده سهو
مسأله : براى پنج چيز بعد از سلام نماز، انسان بايد دو سجده سهو به دستورى كه بعداً گفته مى شود بجا آورد:
اوّل: آنكه در بين نماز سهواً حرف بزند.
دوّم: آنكه يك سجده را فراموش كند.
سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتى بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت.
چهارم: در جائى كه نبايد نماز را سلام دهد مثلاً در ركعت اول سهواً سلام بدهد.
پنجم: آنكه تشهد را فراموش كند.
احتياط مستحب اين كه براى قيام و يا جلوس زايد بلكه براى هر زيادى يا نقصى سجده سهو به جا آورد.
مسأله : اگر انسان اشتباهاً يا به خيال اينكه نمازش تمام شده حرف بزند بايد دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله : براى حرفى كه از آه كشيدن و سرفه پيدا مى شود سجده سهو واجب نيست ولى اگر مثلاً سهواً آخ يا آه بگويد بايد سجده سهو بجا آورد.
مسأله : اگر چيزى را كه غلط خوانده دوباره به طور صحيح بخواند، براى دوباره خواندنِ آن، سجده سهو واجب نيست.
مسأله : اگر در نماز سهواً مدتى حرف بزند و تمام آنها يك مرتبه حساب شود دو سجده سهو بعد از سلام نماز براى تمام آنها كافى است.
مسأله : اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر و يا كمتر از سه مرتبه بگويد احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله : اگر در جائى كه نبايد سلام نماز را بگويد سهواً بگويد: «السلام علينا و على عبادالله الصالحين» يا بگويد: «السلام عليكم ورحمة الله وبركاته» بايد دو سجده سهو انجام دهد و اگر اشتباهاً مقدارى از اين دو سلام را بگويد يا بگويد: «السّلام عليك أيّها النّبى ورحمة الله وبركاته» احتياط آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله : اگر در جايى كه نبايد سلام دهد اشتباهاً هرسه سلام را بگويد دو سجده سهو كافى است.
مسأله : اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند و پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايدبايد برگردد وآن را بجاآورد، وسجده سهو براى زيادى ها كه انجام شده واجب نيست.
مسأله : اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه يك سجده يا تشهد را از ركعت پيش فراموش كرده بايد بعد از سلام نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله : اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً بجا نياورد معصيت كرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً بجا نياورد هروقت يادش آمد بايد فوراً انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.
مسأله : اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده يا نه، لازم نيست بجا آورد.
مسأله : كسى كه شك دارد مثلاً دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار تا اگر دو سجده بجا آورد كافى است.
مسأله : اگر بداند يكى از دو سجده سهو را بجا نياورده بايد دو سجده سهو بجا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده بايد دوباره سجده سهو بجا آورد.
دستور سجده سهو
مسأله : دستور سجده سهو اين است كه بعد از سلام نماز فوراً نيّت سجده سهو كند و پيشانى را به چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و بگويد:
«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَصَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ يا بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» ولى بنابر احتياط بهتر است بگويد: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبىُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه» و بعد بنشيند و دوباره به سجده رود و يكى از ذكرهائى را كه گفته شد بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.
قضاى سجده و تشهد فراموش شده
مسأله : سجده و تشهدى را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز، قضاى آن را بجا مى آورد بايد تمام شرائط نماز مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهاى ديگر را داشته باشد.
مسأله : اگر سجده يا تشهد را چند دفعه فراموش كند مثلاً يك سجده از ركعت اول و يك سجده از ركعت دوم را فراموش نمايد بايد بعد از نماز، قضاى هردو را با سجده هاى سهوى كه براى آنها لازم است بجا آورد، و لازم نيست معين كند كه قضاى كدام يك آنها است كه انجام مى دهد.
مسأله : اگر يك سجده و تشهد را فراموش كند احتياط واجب آن است كه هركدام را اول فراموش كرده اول قضا نمايد و اگر نداند اول كدام يك فراموش شده بايد احتياطاً يك سجده و تشهد و بعد يك سجده ديگر بجا آورد و يا يك تشهد و يك سجده و بعد يك تشهد ديگر بجا آورد تا يقين كند سجده و تشهد را به ترتيبى كه فراموش كرده قضا نموده است.
مسأله : اگر به خيال اينكه اول سجده را فراموش كرده اول قضاى آن را بجا آورد و بعد از خواندن تشهد يادش بيايد كه اول تشهد را فراموش كرده، احتياط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نمايد و نيز اگر به خيال اينكه اول تشهد را فراموش كرده اول قضاى آن را بجا آورد بعد از سجده يادش بيايد كه اول سجده را فراموش كرده بنابر احتياط واجب بايد دوباره تشهد را بخواند.
مسأله : اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه چنانچه عمداً يا سهواً در نماز اتفاق بيفتد نماز باطل مى شود مثلاً پشت به قبله نمايد بايد قضاى سجده و تشهد را بجا آورد و احتياط واجب اعاده نماز است.
مسأله : اگر بعد از سلام نماز و بعد از انجام دادن كارى كه عمداً و سهواً نماز را باطل مى كند يادش بيايد كه يك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده بايد قضاى سجده اى را كه فراموش كرده بجا آورد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد، و اگر قبل از آن باشد بايد از آن سجده به بعد را تدارك كند و براى سلام زايد دو سجده سهو به جا آورد. و اگر تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده باشد حكم فراموشى سجده را دارد.
مسأله : اگر در اثناء نماز و يا بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى شود مثل آنكه سهواً حرف بزند بايد بنابر احتياط واجب اول سجده يا تشهد را قضا كند.
مسأله : اگر نداند كه سجده را فراموش كرده يا تشهد را، بايد هردو را قضا نمايد و هركدام را اول بجا آورد اشكال ندارد.
مسأله : اگر شك دارد كه سجده يا تشهّد را فراموش كرده يا نه واجب نيست قضا نمايد.
مسأله : اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پيش از ركوع ركعت بعد بجا آورده يا نه احتياط واجب آن است كه آن را قضا نمايد.
مسأله : اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را بجا آورده يا نه چنانچه وقت نماز نگذشته بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد و اگر وقت نماز هم گذشته بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد.
كم و زياد كردن اجزاء و شرائط نماز
مسأله : هرگاه چيزى از واجبات نماز را عمداً كم يا زياد كند اگرچه يك حرف آن باشد نماز باطل است.
مسأله : اگر به واسطه ندانستن مسأله، چيزى از اجزاء نماز را كم يا زياد كند نماز باطل است چه آن جزء واجب، ركن باشد يا غير ركن.
مسأله : اگر در بين نماز بفهمد وضو يا غسلش باطل بوده يا بدون وضو يا غسل مشغول نماز شده بايد نماز را بهم بزند و دوباره با وضو يا غسل بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد بايد دوباره نماز را با وضو يا غسل بجا آورد و اگر وقت گذشته قضا نمايد.
مسأله : اگر بعد از رسيدن به ركوع يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش را فراموش كرده نمازش باطل است و اگر پيش از رسيدن به ركوع يادش بيايد بايد برگردد و دو سجده را بجا آورد و برخيزد و حمد و سوره يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام كند.
مسأله : اگر پيش از گفتن: «السّلام علينا» و يا «السّلام عليكم» يادش بيايد كه دو سجده ركعت آخر را بجا نياورده، بايد دو سجده را بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله : اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز نخوانده بايد مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله : اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده چنانچه كارى انجام داده كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند مثلاً پشت به قبله كرده نمازش باطل است و اگر كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد فوراً مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد.
مسأله : هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند مثلاً پشت به قبله نمايد و بعد يادش بيايد كه دو سجده آخر را بجا نياورده نمازش باطل است، و اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند يادش بيايد كه دو سجده را كه فراموش كرده بايد بجا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو براى سلامى كه اول گفته است بنمايد و احتياط مستحب آن است كه نماز را دوباره بخواند.
مسأله : اگر بفهمد تمام نماز را پيش از وقت خوانده يا پشت به قبله يا به طرف راست يا به طرف چپ قبله بجا آورده بايد دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.