برگشتن اسماعيل به نزد مادر ، به برنگشتن علی اكبر به نزد حضرت ليلا ! (
خنده حضار و استاد ) . واقعا چقدر شبيه است اين داستان تورات كه می‏گويد
: اين اختلاف زبانها در اثر يك عصيان و گناه است ، امری است كه نبايد
باشد ، و آن كه قرآن می‏گويد اين يك امر ضروری است و از آثار حكمت الهی‏
است و بايد باشد ، چقدر ايندو با همديگر شبيه هستند ! درست شباهت وجود
با عدم است ، و مثل اين است كه بگوييم چقدر اين شب تاريك با يك روز
روشن شبيه است !

در خلقت ، اختلاف هست ، تفاوت نيست

غرضم اين جهت است كه قرآن بسياری از اختلافات خلقت را يك امر ضروری‏
می‏داند ولی در عين حال می‏فرمايد كه در خلقت اختلاف هست ، تفاوت نيست‏
. اين ، اصطلاح خود قرآن است ، اختلاف را نفی می‏كند ، تفاوت را اثبات‏
می‏كند . معنايش چيست ؟ اختلاف درواقع اختلاف نقش است ، يعنی در عالم‏
خلقت ، در اين دستگاه كلی خلقت به هر موجودی يك نقش مخصوص به خود
واگذار شده است . نقش خورشيد غير از نقش ماه است . كاری كه خورشيد
بايد انجام بدهد غير از كاری است كه ماه بايد انجام بدهد ، و كاری كه هر
دوی اينها بايد انجام بدهند غير از كاری است كه زمين بايد انجام بدهد .
كاری كه هوا بايد انجام بدهد غير از كاری است كه آب يا خاك بايد انجام‏
بدهد . اين ، معنی اختلاف است . اختلاف يعنی اختلاف نقش .
تفاوت ، يك چيزی است نظير تبعيض ، كه ما در عدل الهی اين بحث را
تحت عنوان " تفاوت نه تبعيض " طرح كرده‏ايم . تبعيض يعنی چه ؟