فهرست مطالب

مقدمه	13
عصر ما از نظر دينی و مذهبی	13
نگاه به مطالب كتاب	16
جبر و اختيار	17
طرح مسأله عدل در بين متكلمين	18
حسن و قبح ذاتی	19
مستقلات عقليه	20
مسئله غرض و هدف در افعال خدا	21
مشخص شدن صفوف اهل كلام	23
عدل يا توحيد ؟	24
درگيری اشاعره و معتزله	25
تأثير كلام اسلامی در فلسفه اسلامی	27
مكتب عقلی شيعی	27
طرح اصل عدل در حوزه فقه	29
جدال اهل حديث و اهل قياس	31
روش فقهی شيعی	32
اصل عدل در حوزه‏های اجتماعی و سياسی	33
سر منشأ اصلی طرح مسائل گوناگون عدل ، قرآن است	34
نظريه كسانی كه گرايشهای مختلف درباره عدل را در جهان اسلام از نظر اقتصادی بررسی می‏كنند	38

بخش اول : عدل بشری و عدل الهی	45
اصل عدل در رابطه با مالكيت علی الاطلاق خداوند	46
داستان ابوفراس و سيف الدوله حمدانی	47
عدل ، هدف نبوت و مبنای معاد	48
روشها و مشربها در مسأله عدل	49
. 1 مشرب اهل حديث	49
. 2 مشرب متكلمين اشعری	50
. 3 مشرب متكلمين شيعی و معتزلی	51
. 4 مشرب حكمای اسلامی	52
. 5 مشرب حسی مذهبان	53
عدل چيست ؟ - چهار تعريف برای عدل :	54
. 1 موزون بودن	54
. 2 تساوی	56
. 3 رعايت حقوق افراد	56
. 4 رعايت استحقاقها	57
كلامی از صدر المتألهين در باره عدل به مفهوم فلسفی	58
ايرادها و اشكالها :	60
. 1 چرا تبعيض وجود دارد ؟ !	60
. 2 فناها و نيستی‏ها برای چيست ؟ !	60
. 3 نقصها و كاستيها	61
. 4 آفات و بلاها	61
. 5 ايراد بر اصل عنايت الهی و هدفداری در خلقت	61
. 6 مسأله خير و شر يا دو گانگی در هستی	61
عدل از اصول دين	62
علت همگانی شدن مسأله عدل	62
عدل و حكمت	63
ثنويت	64
تقسيم پديده‏های جهان به نيك و بد	64
بحثی در باره زرتشت و اوستا	65
تأثير قاطع اسلام در ريشه كن كردن ثنويت از انديشه ايرانی	66
بحثی در باره يكی از اشعار حافظ و انديشه او	67
مسأله شيطان در اسلام	70
آيا شيطان اسلام مرادف است با ديو يا اهريمن زرتشتی	70
بدبينی فلسفی	74
تأثير ايمان در آرامش روان	75
گفتار ويليام جيمز در باره فلاسفه بدبين	76
سخنی از نيچه	76
ابوالعلاء و خيام	77
پوچی گرائی تقليدی در ميان برخی ايرانيان معاصر	77

حكمای خوش بين	77
اشعاری از مولوی	78
داستان مرگ فرزند ابوطلحه	78
سخن ويليام جيمز در فرق مذهب و اخلاق محض	79
ناز يا اعتراض ؟	80
چند بيت از خيام	80
چند بيت از ناصر خسرو	82
بخش دوم : حل مشكل	85
نگاهی به فلسفه اسلامی	87
راهها و مسلكها	88
راههای اهل تعبد ، اشاعره ، معتزله و حكمای الهی	88
بخش سوم : تبعيضها	91
پاسخ اجمالی به اشكال تبعيضها	93
اشكالی كه بر اين پاسخ اجمالی می‏توان وارد كرد	94
آيا در مورد خداوند ، مصلحت و حكمت معنی ندارد ؟ !	95
پاسخ تفصيلی به اشكال تبعيضها	95
آيا نظام هستی ، نظام ذاتی است يا قرار دادی ؟	97
خاطره‏ای خوش و جاويد از دوران تحصيل در حوزه علميه قم	99
تفاوت ، نه تبعيض	101
فرق تفاوت با تبعيض	101
راز تفاوتها	102
نظام طولی در جهان هستی	104
زبان مخصوص قرآن درباره نظام هستی	104
دليل عقلی بر نظام طولی	106
نظام عرضی	107
اصل پيوستگی حوادث و يا انداموارگی جهان	108
نظريه وجوب بالقياس و امكان بالقياس در فلسفه الهی	109
سنت الهی	111
قرآن و سنت الهی	111
قانون چيست ؟	114
آيا قوانين آفرينش استثناء پذيرند ؟	114
آيا معجزه ، نوعی استثناء در قانون خلقت است ؟	115
دعا و صدقه چطور ؟	115
آيا از قضای الهی می‏توان فرار كرد ؟	116
قضا و قدر و مسئله جبر	117
رباعی منسوب به خيام	117
خلاصه بحث در اين بخش	119

بخش چهارم : شرور	121
بحثی در سه جهت	123
سبك و روش ما	124
مسأله دو گانگی هستی	124
شر ، عدمی است	125
خوبيها و بديها آميخته به يكديگرند	126
شر ، نسبی است	129
وجود فی نفسه اشياء وجود حقيقی است و وجود لغيره آنها وجود اعتباری‏ است	132
شر ، مخلوق بالعرض است	133
شرور ، از نظر اصل عدل	134
بخش پنجم : فوايد شرور	137
لزوم بحث در دو جهت	140
مسأله تفكيك خيرات و شرور از يكديگر	140
جهان يك واحد تجزيه ناپذير است	141
نظام كل	142
ضرورت اختلاف اجزاء در يك دستگاه	142
زشتی ، نمايانگر زيبايی است	143
خيالهای خام	144
اجتماع يا فرد ؟	145
تفاوت ظرفيتها	146
جمله معروف بوعلی در باره اينكه " وجود " مجعول است نه " ماهيت‏"	147
تعبير و تمثيل لطيف قرآن در اين زمينه	148
مصائب ، ما در خوشبختی ها	149
سخنی از هگل در باره نقش مثبت شرور در تكامل	150
از نظر قرآن ، با هر سختی‏يی ، سستی يی است	151
نگاهی اجمالی به مضامين سوره انشراح	151
سخنی از علی عليه السلام در باره آثار سختيها و شدائد	153
بلا برای اولياء	154
اثر تربيتی بلايا و شدائد	156
اشعاری از سعدی و مولوی و علی بن الجهم	156
رضا به قضای الهی	158
بلا ، يا نعمت بودن ، نسبی است	159
داستان مردی در عهد شعيب پيغمبر كه فكر می‏كرد از عقوبت معاف است‏	160
نظريه روسو در باره تربيت كودك كه بايد توأم با چشيدن رنج و سختی‏ باشد	161
چرا امثال صادق هدايت به هستی و زندگی بدبين اند ؟	161
جهان طبيعت ، مجموعه اضداد	163
نظريه فلاسفه اسلامی در باره تضادها	164
سقراط و مسأله تضاد	165

مولوی و مسأله تضاد	165
نظريه ابن خلدون در باره تضاد	166
نقش تضاد در ديالكتيك هگل	167
نهج البلاغه و مسأله تضاد اشياء	167
مبنای فلسفی اصل تضاد	168
خلاصه و نتيجه كلی اين بخش	169
تفاوتهای ميان معنای حكيم بودن خداوند با حكيم بودن انسان	169
بخش ششم : مرگ و ميرها	173
پديده مرگ	175
خيام و مسأله مرگ	175
نگرانی از مرگ	176
آنچه در انسان به عنوان نگرانی از مرگ وجود دارد با ترس حيوان از مرگ ، از دو مقوله است	176
نگرانی انسان از مرگ زاييده ميل فطری انسان به خلود و جاودانگی است‏	176
معنی غربت انسان در اين جهان از نظر اهل عرفان	177
مرگ ، نسبی است نه مطلق	178
دنيا به منزله رحم جان است	178
دنيا مدرسه انسان است	180
سخنی از علی عليه السلام و شعر عطار در توضيح آن	180
شعری عالی از ناصر خسرو در اين زمينه	181
معنی آزمايش خدابندگان را	182
ريشه اعتراض به مرگ	182
پاسخ بابا افضل به خيام	183
داستان موسی و سؤال از خدا كه چرا نقش می‏آفرينی و خود خراب می‏كنی ؟	184
مرگ ، گسترش حيات است	185
نظر سهروردی و ميرداماد در باره مرگ	187
داستان كتابفروش ساده لوح مدرسه فيضيه	188
بخش هفتم : مجازاتهای اخروی	189
جزای عمل	191
مسأله تناسب جرم و جريمه	192
تفاوتهای جهان دنيا و جهان آخرت	193
. 1 ثبات و تغيير	194
. 2 زندگی خالص و ناخالص	194
. 3 كشت و درو	195
. 4 سرنوشت اختصاصی و مشترك	197
ارتباط دو جهان	199
سه نوع كيفر	201
. 1 تنبيه و عبرت ( رابطه قراردادی جرم و جريمه )	201

. 2 مكافات دنيوی ( رابطه علی و معلولی جرم و جريمه )	203
. 3 عذاب اخروی ( رابطه اتحادی جرم و جريمه )	206
روايت قيس بن عاصم	210
يادی از استاد	211
كوتاه سخن	213
اشعاری از مولوی و سعدی	214
بخش هشتم : شفاعت	217
هفت اشكال بر شفاعت	219
آنجا كه قانون ضعيف است	221
قرآن ، عوامل سه گانه پول ، پارتی و زور را در دستگاه الهی نفی می‏كند	2221
داستان علی عليه السلام و ابن عباس	222
داستان عمر و پسر عمرو عاص	222
اقسام شفاعت	223
نقض قانون	224
امام حسين برای تقويت قوانين اسلام شهيد شد نه برای تضعيف آن	225
حفظ قانون	226
دو نوع شفاعت	226
. 1 شفاعت رهبری	226
. 2 شفاعت مغفرت	230
جاذبه رحمت يا تقدم رحمت بر غضب	231
اصل تطهير در جريان خلقت	231
اصل سلامت و تعادل و تقدم آن بر بيماری و بی اعتدالی	232
رحمت عام الهی	233
رابطه مغفرت و شفاعت	234
مغفرت الهی مانند هر فعل ديگر از افعال الهی نظام خاص دارد	235
انسان و ولايت كليه الهی	235
شرط شفاعت ( توحيد )	235
شفاعت از آن خداست	237
فرق اساسی شفاعت حق با شفاعت باطل	237
اشاره به سخنی از صدر المتألهين در باب شفاعت	238
توحيد و توسلات	239
خلاصه‏ای از پاسخها به ايرادها	240
بخش نهم : عمل خير از غير مسلمان	243
طرح بحث	245
داستان يكی از دوستان كه از مشاهده دختران تارك دنيا در بيمارستان‏ جذاميان مشهد به هيجان آمده بود	247
جنبه كلی بحث	248
ما كاری به حساب اشخاص نداريم	248

داستان ام علاء در مرگ عثمان بن مظعون	249
دينی جز اسلام پذيرفته نيست	250
تفكر خاص امثال " جبران خليل جبران " و " جرج جرداق " درباره‏ آزادی و تساوی اديان	251
عمل صالح منهای ايمان	254
دو طرز تفكر افراطی و تفريطی	254
منطق سوم	255
نظريه روشنفكر مابان	256
دليل عقلی روشنفكر مابان	256
دليل نقلی روشنفكر مابان	258
نظريه مقدسان سختگير	261
دليل عقلی مقدس مابان	262
دليل نقلی مقدس مابان	262
بحثی در باره ارزش ايمان	265
آيا كفر مؤاخذه دارد ؟	265
بحثی در باره مراتب تسليم	266
. 1 تسليم تن	266
. 2 تسليم فكر	266
. 3 تسليم روح	267
شيطان فاقد كدام تسليم بود ؟	267
اسلام واقعی و اسلام منطقه‏ای	269
آيا كسانی مانند دكارت را می‏توان كافر شمرد ؟	270
اخلاص شرط قبول اعمال است	271
هر عملی دو بعد دارد ، بعد تاريخی و اجتماعی ، و ديگر بعد الهی وملكوتی	271
ارزش نيت از نظر اسلام	271
نقد نظريه كسانی كه برای فكر و نيت صرفا ارزش مقدمی قائلند	271
حسن " فعلی " و حسن " فاعلی "	271
سخنان رسول اكرم در باره نقش نيت	275
كيفيت يا كميت ؟	277
آيا حاتم بخشی علی عليه‏السلام ارزش كيفی داشت يا كمی ؟	277
ايثار علی عليه السلام و خاندانش فقير و يتيم و اسير را بر خويشتن و نزول سوره " هل اتی "	277
سهم زبيده زن هارون از جاری ساختن نهر طائف به مكه	279
داستان بهلول و مسجد	279
نقش ايمان به خدا و ايمان به آخرت در بعد الهی و ملكوتی اعمال	279
جهان طبيعت ، سرزمين مساعدی است برای كشت و كار ، و هر كس هر بذری‏ بيفشاند جهان همان را رويانيده و به او تحويل می‏دهد	282
آيا انگيزه ترحم برای بعد ملكوتی دادن به اعمال كافی است ؟	283
رواياتی كه دلالت می‏كند كه نيكوكاريهای مشركان نيز در سرنوشتشان مؤثر است	283
آيا افرادی كه در كارهای خويشتن صرفا انگيزه خيرخواهی و نيكوكاری دارند ، دارای نوعی توحيد فطری هستند ؟	285

نقش ايمان به نبوت و امامت در بعد ملكوتی اعمال	285
آفت زدگی	288
آفت زدگی اختصاص به اعمال كفار ندارد	289
آفت منت گذاری	289
آفت حسد	289
آفت جحود و ستيزه گری	289
داستان مرحوم سيد حسين كوه كمری و شيخ مرتضی انصاری	292
آفت بی تفاوتی در دفاع از حق	294
آفت عجب و ريای بعد از عمل	294
زير صفر	295
قاصران و مستضعفان	296
امام صادق مردم را شش گروه می‏كند	298
داستان هاشم بن البريد و محمد بن مسلم و ابوالخطاب با امام صادق	301
زاويه ديد حكمای اسلام	303
نظريه بوعلی	303
نظريه صدرالمتألهين	304
اشعاری از مرحوم آقا محمد رضا حكيم قمشه‏ای	305
گناهان مسلمانان	305
آيا گناهان شيعيان بخشيده شده است ؟ !	306
حديث " حب علی حسنة لا تضر معها سيئة "	306
مخالفت شديد ائمه اطهار با انديشه بی‏بند و باری در شيعه	307
رسول اكرم و ائمه اطهار همواره به عمل دعوت می‏كرده‏اند	307
روايات وارده در اين باب	309
شرايط تكوينی و شرايط قرار دادی	312
عذاب اهل ايمان به موجب گناهان	314
تخفيف عذاب از نيكوكاران بی ايمان	314
خلاصه و نتيجه اين بخش	314