|
و آتينا موسى الكتاب و جعلناه هدى لبنى اسرئيل الا تتّخذوا من دونى
وكيلا (2)
ذرّيه من حملنا مع نوح انّه كان عبدا شكورا (3)
و قضينا الى بنى اسرئيل فى الكتاب لتفسدنّ فى الارض مرّتين و لتعلنّ
علوّا كبيرا (4)
فاذا جاء وعد اوليهما بعثنا عليكم عبادا لنا اولى باس شديد فجاسوا خلل
الّديار و كان وعدا مفعولا (5)
ثمّ رددنا لكم الكرّة عليهم و امددناكم بامول و بنين و جعلناكم اكثر
نفيرا (6)
ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها فاذا جاء وعد الآخرة ليسوؤ ا
وجوهكم و ليد خلوا المسجد كما دخلوه اوّل مرة و ليتبّروا ما علوا
تتبيرا (7)
عسى ربّكم ان يرحمكم و ان عدتم عدنا و
جعلنا جهنّم للكافرين حصيرا (8) |
ترجمه آيات
و به موسى كتاب تورات را فرستاديم و آن را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار
داديم تا غير من كه خداى عالمم هيچكس را حافظ و نگهبان فرا نگيرند (2).
اى فرزندان كسانى كه با نوح (بر كشتى ) سوار كرديم، او بنده شكرگزارى بود (3).
و در كتاب تورات يا در لوح محفوظ و كتاب تكوين الهى خبر داديم و چنين مقدر
كرديم كه شما بنى اسرائيل دوبار حتما در زمين فساد و خونريزى مى كنيد و تسلط و
سركشى سخت و ظالمانه مى يابيد (يكبار بقتل شعيا و مخالفت آرميا و بار ديگر بقتل
زكريا و يحيى مبادرت مى ورزند)(4).
پس چون وقت انتقام اول فرا رسيد بندگان سخت جنگجو و نيرومند خود را (چون بخت
النصر) بر شما برانگيزيم تا آنجا كه در درون خانه هاى شما نيز جستجو كنند و اين
وعده انتقام، حتمى خواهد بود (5).
آنگاه شما را روبروى آنها قرار داده و بر آنها غلبه دهيم و به مال و فرزندان
نيرومند مدد بخشيم و عده جنگجويان شما را بسيار گردانيم (تا بر دشمن و لشكر بخت
النصر غلبه كنيد) (6).
(شما بنى اسرائيل و همه اهل عالم ) اگر نيكى و احسان كرديد بخود كرده و اگر بدى
و ستم كرديد باز بخود كرده ايد و آنگاه كه وقت انتقام ظلم هاى شما (كشتن يحيى و
زكريا و يا عزم قتل عيسى ) فرا رسيد باز بندگانى قوى و جنگ آور را بر شما مسلط
مى كنيم تا اثر بيچارگى و خوف و اندوه رخسار شما ظاهر شود و به مسجد بيت المقدس، معبد بزرگ شما - مانند بار اول - داخل
شوند و ويران كنند و به هر چه رسند
نابود ساخته و به هر كس تسلط يابند به سختى هلاك گردانند (7).
اى رسول ما! باز هم به بنى اسرائيل بشارت ده كه اميد است خدا به شما اگر
توبهكرده و صالح شويد مهربان گردد و اگر به عصيان و ستمگرى برگرديد ما هم
بهعقوبت و مجازات شما باز مى گرديم و جهنم را زندان كافران قرار داده ايم (8).
بيان آيات
از ظاهر سياق اين آيات كه در صدر سوره قرار دارند چنين برمى آيد كه در
مقام بيان اين معنا است كه سنت الهى در امتها و اقوام مختلف انسانى همواره بر
اين بوده است كه ايشان را به راه بندگى و توحيد هدايت نموده و رسيدن به آن را
برايشان ممكن ساخته و ايشان را در پذيرفتن و نپذيرفتن مخير نموده است، نعمت
هاى دنيا و آخرت را در اختيارشان قرار داد و ايشان را به همه رقم اسبابى كه در
اطاعت و معصيت بدان نيازمندند مسلح و مجهز ساخت تا اگر اطاعت و احسان كنند به
سعادت دنيا و آخرت پاداششان دهد، و اگر گناه و عصيان ورزند به نكال و خوارى در
دنيا و عذاب آخرت كيفرشان كند.
بنابراين مى توان گفت كه هفت آيه مذكور به منزله مثالى است كه كيفيت و چگونگى
جريان اين سنت عمومى را در بنى اسرائيل مجسم مى سازد، بدين شرح كه خدا بر
پيغمبرشان كتاب نازل كرد، و آن را هدايتى قرار داد تا به وسيله آن به سوى
خدايشان راه يابند، و در آن كتاب چنين پيشگوئى كرد كه به زودى ترقى نموده و در
اثر همان ترقى، طغيان و تباهى خواهند ورزيد و خداوند با مسلط نمودن دشمن، بر
آن قوم، انتقام سختى از آنان خواهد
گرفت و خوارشان خواهد ساخت و دشمن آنقدر از ايشان بكشد و اسير كند تا آن كه
غرور و طغيانشان فروكش نموده دوباره به سوى اطاعت خدا برمى گردند، در آنوقت خدا
هم به نعمت و رحمت خود برگشته باز سرو سامانى به ايشان خواهد داد، باز براى بار
دوم طغيان خواهند ورزيد و خدا هم به عذاب خود برمى گردد.
از اين بيان اين نتيجه به دست مى آيد كه آيات هفتگانه مورد بحث به منزله توطئه
و زمينه چينى براى بيان جريان همين سنت است در امت اسلام، و در حقيقت اين چند
آيه نظير جمله معترضه است ميان آيه اول و آيه نهم.
|
و آتينا موسى الكتاب و جعلناه هدى لبنى اسرائيل الا تتّخذوا من دونى
وكيلا |
اشاره به مورد استعمال كلمه
(كتاب)
مجيد
كلمه (كتاب
) در بسيارى از موارد در قرآن كريم
بر مجموع شرايعى كه بر مردمى واجب شده، و در آنچه از عقايد و اعمال اختلاف
داشته اند داورى مى كرده، اطلاق شده است، و اطلاقش بر اين معنا خود دليل بر اين
است كه كتاب مشتمل بر وظايفى اعتقادى و عملى است كه بايد به آن معتقد شده و عمل
كنند، و بعيد نيست كه به خاطر همين جهت فرموده:
(ما كتاب را براى موسى فرستاديم
) و نفرمود:
(تورات را فرستاديم
) تا بفهماند كه كتاب نامبرده مشتمل
بر شرايطى است كه اخذ و عمل به آنها بر آنان فرض و واجب است.
و از همينجا روشن مى شود كه جمله: (و
جعلناه هدى لبنى اسرائيل ) به منزله
تفسير براى فرستادن كتاب است و هدايت بودن آن همين است كه شرايع پروردگارشان را
برايشان بيان مى كند، شرايعى كه اگر به آنها معتقد شوند و عمل كنند به سوى حق
راه مى يابند و به سعادت دو سرا نائل مى گردند.
و كلمه: (ان
) در جمله:
(الا تتّخذوا من دونى وكيلا)
تفسيريه است و مدخول ان، محصّل همه آن معارفى است كه كتاب هدايتشان مشتمل بر
آنست.
پس برگشت معناى آيه به اين است كه محصل آن معارفى كه كتاب بيانش مى كند و ايشان
را به آن راهنمائى مى نمايد اين است كه ايشان را از شرك به خدا نهى مى كند، و
از اينكه چيزى غير خدا را وكيل خود بگيرند زنهار مى دهد و بنابراين جمله:
(الا تتّخذوا من دونى وكيلا)
تفسير جمله: (و جعلناه هدى لبنى
اسرائيل ) خواهد بود، البته اين در
صورتيست كه ضمير در جمله: (لا
تتّخذوا) به بنى اسرائيل برگردد،
همچنانكه ظاهر هم همين است، و اما اگر احتمال دهيم كه به موسى و بنى اسرائيل
هر دو برگردد در اين: 47***
و در اين جمله التفاتى به كار رفته، و آن را التفات از تكلم با غير (ما) به
تكلم تنها (من ) است اول فرمود: (ما
قرار داديم ) پس از آن فرمود:
(غير من را وكيل نگيريد)
و وجه آن بيان اين نكته است كه در اول به منظور تعظيم و همچنين به منظور حفظ
وحدت سياق، به صورت تكلم با غير، آورده شد و اشكالى هم وارد نمى شد و اما اگر
در دومى هم به همين صورت مى آورد و مى فرمود: (بغير
ما وكلائى نگيريد) شنونده خيال مى
كرد كه خدايان متعددند و اين با توحيدى كه خود سياق در مقام اثبات آنست مناسب
نبود به همين جهت در خصوص اين جمله از سياق قبل صرفنظر نموده و جمله را به صيغه
تكلم تنهائى آورد.
و بعد از آنكه اين محذور برطرف شد دوباره به سياق سابق عودت نموده و فرمود:
(ذريّة من حملنا).
وجه اينكه وكيل گرفتن خدا شرك است
و اما چرا وكيل گرفتن غير خدا شرك است ؟ جهتش اين است كه وكيل آن كسى
است كه شوؤ ن ضرورى موكل خود را اصلاح نموده و به برآورده كردن حوائجش اقدام
نمايد، و چنين كسى غير از خداى سبحان نمى تواند باشد، پس اگر كسى غير او
پروردگارى اتخاذ كند در حقيقت غير خدا را وكيل اتخاذ نموده است.
|
ذرية من حملنا مع نوح انّه كان عبدا شكورا |
معناى (ذريه) و وجه منصوب بودن آن در آيه
(ذريه
) به اين عنايت بر اولاد اطلاق مى
شود كه آنها اولاد صغيرى هستند كه به پدران خود ملحق مى شوند، و اگر در آيه
شريفه به صداى بالا آمده بخاطر اختصاص است.
و اختصاص خود عنايت خاص متكلم را مى رساند و مى فهماند كه متكلم از اين حكمى كه
در باره كلمه (ذريه
) كرده بدين جهت بوده كه نسبت به آن
عنايت خاصى داشته، و بنابراين، همين اختصاص به منزله تعليل بوده و خاصيت آن را
دارد، همچنانكه به صداى بالا بودن كلمه: (اهل
) در آيه:
(يريد اللّه ليذهب عنكم الرّجس اهل
البيت ) همين خاصيت را افاده نموده
و چنين معنا مى دهد: (خدا مى خواهد
رجس را از شما ببرد به خاطر اينكه شما اهل بيت نبوت هستيد).
در آيه مورد بحث هم جمله (ذرّيّه من
حملنامع نوح ) آيه قبلى خود را
تعليل مى كند، همچنانكه جمله (انّه كان عبدا شكورا)
آن جمله را تعليل مى كند.
و اما تعليل بودن جمله اول براى آيه قبلى خود از اين جهت است كه خداوند سبحان
در باره سرنشينان كشتى نوح وعده هاى جميل داده و بعد از آنكه از غرق نجاتشان
داد فرمود: (اى نوح از كشتى فرود آى
كه سلام ما و بركات و رحمت ما بر تو و بر آن اممى كه هميشه با تواند اختصاص
يافته و امتهايى كه (خود سر و ستمگر شوند) ما پس از آنكه به آنها بهره از دنيا
دهيم آنان را به عذاب سخت كيفر خواهيم داد).
بنابراين فرستادن كتاب براى موسى و هدايت بنى اسرائيل به وسيله آن، وفاى به
همان وعده نيكوئى است كه به پدرانشان يعنى به سرنشينان كشتى نوح داده بود و هم
اجراى سنت الهى است كه در امتهاى گذشته اعمال مى شد.
پس گوئى چنين فرموده كه (ما بر موسى
كتاب فرستاديم و آن را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار داديم، به خاطر اينكه بنى
اسرائيل ذريه همانهايند كه ما با نوح سوار بر كشتيشان كرديم، و سلامتى و بركات
را وعده شان داديم ).
و اما دوم، براى اينكه اين سنت يعنى سنت هدايت و ارشاد و طريقه دعوت به توحيد،
عينا همان سنتى است كه نوح اولين مجرى آن در عالم بشرى بود، و با قيام به آن،
شكر نعمتهاى خدا را به جاى آورده و عبوديت خود را نسبت به خدا خالص كرده - قبلا
هم مكرر گفته ايم: كه شكر حقيقى ملازم است با اخلاص در عبوديت - خداى تعالى هم
شكر خدمت او را گذارده، و سنت او را تا بقاء دنيا بقاء داده و در همه عوالم بر
او سلام كرده و تا روز قيامت در هر كلمه طيب و عمل صالحى كه از نسل بشر سر بزند
او را شريك در اجر نموده همچنانكه خود فرموده:
(و جعلنا ذرّيّته هم الباقين، و تركنا عليه فى الآخرين، سلام
على نوح فى العالمين، انّا كذلك نجزى المحسنين
).
خلاصه معناى آيه و اشاره به اختلاف مفسرين در اعراب
آن
بنابراين، آيه مورد بحث در اين جمله خلاصه مى شود كه ما نوح را به خاطر
اينكه بنده اى شكور بود پاداش داديم و دعوتش را باقى گذارديم سنتش را در ذريه
آنها كه در كشتى با او بودند اجرا نموده، مثلا بر يكى از ذريه اش موسى كتاب
نازل كرديم و آن را مايه هدايت بنى اسرائيل قرار داديم.
از جمله: (ذرّيّة من حملنا مع نوح
) و جمله:
(و جعلنا ذرّيّته هم الباقين
) بخوبى بر مى آيد كه مردم امروز،
همه ذريّه پسرى و دخترى نوح مى باشند، و اگر تنها ذريه پسرى او بودند و مقصود
از جمله (آنها كه در كشتى با نوح
سوار كرديم ) پسران نوح باشند بهتر
و بلكه متعين اين بود كه گفته باشد ذريه نوح، و اين خود روشن است.
مفسرين در اعراب آيه، وجوه بسيار ديگرى دارند، از جمله گفته اند: كلمه
(ذريه
) منصوب به ندائى است كه حذف شده، و تقدير آن چنين بوده
(اى ذريه كسانى كه با نوح بر كشتى
نشانديم ) و يا گفته اند مفعول اول
جمله: (تتّخذوا)
است و مفعول دوم آن كلمه: (وكيلا)
است و تقدير كلام اين است كه: (به
جاى من كس ديگرى را - هر كه باشد - از ذريه كسانى كه با نوح در كشتيشان نشانديم
وكيل مگيريد) و يا گفته اند بدل است
از كلمه موسى كه در آيه قبلى بود ولى سخافت هيچيك از اين وجوه بر خواننده
پوشيده نيست.
وجه زير نيز از نظر سخافت دست كمى از وجوه مذكور ندارد، و آن اين است كه گفته
اند: ضمير در (انه
) به موسى بر مى گردد نه به نوح ! و
جمله، تعليل فرستادن كتاب به موسى و آن را هدايت بنى اسرائيل قرار دادن است
البته در صورتى كه ضمير (هاء)
در (و جعلناه
) را به موسى برگردانيم نه به كتاب.
|
و قضينا الى بنى اسرائيل فى الكتاب لتفسدنّ فى الارض مرّتين و لتعلنّ
علوا كبيرا |
معناى مختلف واژه (قضاء)
و معناى آيه: (و قضينا الى بنى اسرائيل
لتفسدن فى الارض...)
راغب در مفردات در معناى (قضاء)
گفته است كه به معناى فيصله دادن به امرى است، چه با گفتار باشد و چه با عمل و
هر كدام بر دو وجه است يكى الهى و ديگرى بشرى، از جمله قضاء الهى اين است كه
فرموده: (و قضى ربّك الا تعبدوا
الا ايّاه ). خدا دستور داده كه جز
او را نپرستيد: و نيز در همين معنااست كه فرموده:
(و قضينا الى بنى اسرائيل فى الكتاب
) يعنى ما اعلام كرديم و حكم را فيصله يافته كرديم و به ايشان به
وسيله وحى چنين اعلام نموديم كه... و بر همين معنا حمل مى شود آيه:
(و قضينا اليه ذلك الامر انّ دابر
هؤ لاء مقطوع ) اين امر را به وى
حكم كرديم كه نسل اينان مقطوع خواهد بود.
و اما قضاء فعلى و عملى الهى اين است كه مى فرمايد:
(و اللّه يقضى بالحقّ و الّذين
يدعون من دونه لا يقضون بشى ء: تنها خداست كه به حق حكم مى كند و غير او آنچه
را به خدائى مى خوانند هيچ حكم (و اثرى ) نخواهند داشت نه به حق و نه بباطل
).
(فقضيهنّ سبع سموات فى يومين: پس
آنها را در دو روز هفت آسمان كرد)
كه قضاء در آن به معناى ابداء و فراغت از ايجاد است و اين آيه در حقيقت در معنى
همان آيه: (بديع السّموات و الارض
) است.
و اما (قضاء)
در قول بشرى اين است كه مى گويند: داوود چنين قضاء كرد، پس حكمى كه حاكم مى كند
از مقوله كلام است و در قضاء فعلى بشرى، آيه شريفه مى فرمايد:
(فاذا قضيتم مناسككم: پس چون مناسك
خود را بپايان رسانديد) و همچنين مى
فرمايد: (ثمّ ليقضوا تفثهم و ليوفوا
نذورهم: پس آلودگيهاى خود را زائل نموده به نذرهاى خود وفا كنند.
و كلمه (علو)
به معناى ارتفاع و در آيه مورد بحث كنايه است از طغيان به ظلم و تعدى، زيرا(علّو)
عطف بر فساد شده، آنهم عطف تفسيرى، در جاى ديگر قرآن نيز به اين معنا آمده است
آنجا كه فرموده: (انّ فرعون
علا فى الارض و جعل اهلها شيعا: فرعون در زمين علو كرد و اهل زمين را فرقه
فرقه نمود).
و معناى آيه اين است كه ما بنى اسرائيل را در كتاب كه همان تورات باشد خبر داده
و اعلام نموديم، خبرى قاطع، كه سوگند مى خورم و قطعى مى گويم كه شما نژاد و
گروه بنى اسرائيل به زودى در زمين فساد خواهيد كرد - كه مراد از
(زمين
) سرزمين فلسطين و اطراف آنست - و اين فساد را در دو نوبت پشت سر
هم انجام خواهيد داد.
و در زمين طغيان و علّو بزرگى خواهيد نمود.
|
فاذا جاء وعد اوليهما بعثنا عليكم عبادا لنا... |
راغب در مفردات در معناى كلمه (باءس
) مى گويد:
(بؤ س
) و (باءس
) و
(باساءء) به معناى
شدت و مكروه است، با اين تفاوت كه بؤ س بيشتر در فقر و جنگ و باءس و باساءء
بيشتر در عذاب استعمال مى شود مانند آيه شريفه:
(و اللّه اشدّ باسا و اشدّ تنكيلا).
و در مجمع البيان مى گويد: ماده (جوس
) به معناى سر زدن به اينجا و آنجا
است، مثلا گفته مى شود: فلانى را در فلان قبيله رها كردم تا يجوسهم و يدوسهم
يعنى بگردد و يك يك را پيدا نموده لگدمال كند، ابوعبيده هم در معناى اين كلمه
گفته است:
هر جا را كه آمد و شد كرده پا نهاده باشى حوس و جوس كرده اى، آنگاه گفته است:
بعضى گفته اند جوس به معناى طلب كردن يك چيزى به جستجو است.
توضيح معناى آيه شريفه:
(فاذا جاء وعد اوليهما...) و اشاره
به ضعف وجوه ديگرى كه در اين باره گفته شده است
و اينكه فرمود: (فاذا جاء
وعد اوليهما) تفريعى است بر جمله:
(لتفسدنّ...)
و ضمير تثنيه (هما)
به مرتين برمى گردد، و معنايش اين است كه دو بار فساد مى كنيد، و بنابراين
معناى (اوليهما)
افساد اولى است و مراد به (وعد اولى
) وعده اول از آندو وعده و آن نكال
و نقمتى است كه خدا در برابر فسادشان داده، و در نتيجه وعد به معناى موعود
خواهد بود، و آمدن وعد كنايه از آمدن هنگام انجاز و عملى كردن آنست، و همين
خود دليل است بر اينكه خداوند در برابر دو نوبت افساد آنان دو تا وعده داده، و
اگر اسمى از دومى نبرده به خاطر اختصار بوده، و گويا فرموده: در زمين دو نوبت
فساد مى كنيد و ما وعده تان داده ايم كه در هر نوبت انتقام بگيريم وقتى افساد
اول كرديد... همه آنچه را كه گفتيم به كمك سياق آيه بود كه از آيه استفاده
كرديم و معناى آيه كه فرمود: (بعثنا
عليكم عبادا لنا اولى باس شديد) اين
است كه بندگان نيرومند خود را بسيج كرديم و فرستاديم تا شما را ذليل نموده و از
شما انتقام بگيرند.
و دليل اينكه گفتيم بعث بمنظور انتقام و ذليل كردن بوده جمله:
(اولى باس شديد...)
است.
و در اينكه آمدن آن بندگان خدا بسوى بنى اسرائيل و قتل عام و اسارت و غارت و
تخريب آنان را(بعث الهى
) خوانده، اشكالى ندارد چرا كه اين
بعث و برانگيختن بر سبيل كيفر و در برابر فساد و طغيان و ظلم به غيرحق بنى
اسرائيل بوده است، پس كسى نگويد كه خدا با فرستادن چنين دشمنانى آدمكش و مسلط
ساختن آنان بر بنى اسرائيل نسبت به ايشان ظلم كرده، بلكه خود ايشان به خود ظلم
كردند.
و از همينجا روشن مى شود كه در آيه شريفه هيچ دليلى وجود ندارد كه دلالت كند بر
گفتار آن مفسرى كه گفته است: (قومى
كه خداى تعالى بر بنى اسرائيل مسلط كرد بندگانى مؤمن بوده اند)
چون فرموده (ما برانگيختيم
)، و نيز فرموده
(عده اى از بندگان خود را فرستاديم
).
زيرا هيچيك از اين دو دليل دلالتى بر مؤمن بودن آنان ندارد، اما اولى به خاطر
اينكه برانگيختن و وادار نمودن كفار براى قلع و قمع كردن مردمى در صورتى كه از باب
مجازات باشد بعث الهى است و لازم نيست كه مجازات الهى هميشه به دست مؤمنين
صورت گيرد.
و اما دومى به خاطر اينكه كفار هم بندگان خدايند، آنهم در مثل اين آيه كه
بندگان را به وصف باءس و شدت و خونخوارى توصيف نموده.
قول ديگرى نيز هست كه بى شباهت بقول اين مفسر نيست، و آن اين است كه ممكن است
افراد مبعوث شده، مؤمنينى بوده اند كه خداوند دستورشان داده تا با اين طايفه
جهاد كنند، و نيز ممكن است كه كفارى بوده اند كه يكى از پيغمبران با آنان
ائتلاف كرده كه با اين طايفه بجنگند و آنان را بر ايشان كه مثل خود آنان كفار و
فساق بودند مسلط ساخته باشد و ليكن همان اشكالى كه بقول قبلى وارد مى شد بر اين
قول نيز وارد مى گردد.
و جمله (و كان وعدا مفعولا)
تاكيد است بر حتمى بودن قضاء و معنايش اين است كه چون زمان آن عذاب كه در برابر
فساد اولتان وعده داديم رسيد از ميان مردم بندگانى نيرومند و خونخوار را عليه
شما برمى انگيزيم تا سرزمينهاى شما را با قهر و غلبه مسخر نموده و تا مركز
سرزمينهايتان پيش روى كنند و شما را ذليل و استقلال و علو و آقائيتان را تباه
سازند و اين خود وعده ايست شدنى كه گريزى از آن نيست.
|
ثمّ رددنا لكم الكرّة عليهم و امد دناكم باموال و بنين و جعلناكم اكثر
نفيرا |
در مجمع البيان گفته است كه: كلمه: (كره
) به معناى
(برگشتن
) و هم به معناى
(دولت
) است، (نفير)
به معناى (نفر و عدد رجال
) است، و زجاج در معناى آن گفته
است: ممكن هم هست كه (نفير)
جمع (نفر)
باشد، همچنانكه در جمع (عبد)،
(عبيد)
و در جمع (ضئان
) (گوسفند)،
(ضئين
) و در جمع معز (بز) معيز و در جمع كلب (سگ ) كليب هم مى گويند،
و(نفر)
انسان (نفر)
- با سكون - (نفير)
و (نافرة
) به معناى گروهى است كه او را يارى
مى كنند، و با او كوچ مى كنند.
و معناى آيه روشن است، و ظاهرش اين است كه بنى اسرائيل به زودى به دولت سابق
خود باز گشته و بعد از عذاب بار اول بر دشمنان مسلط مى شوند، و از چنگ استعمار
رهائى مى يابند و به تدريج و در برهه اى از زمان اين برگشتن صورت خواهد گرفت،
و آيه بعدى كه مى فرمايد: (ان
احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها)
اشعار و بلكه با كمك سياق، دلالت دارد بر اينكه اين واقعه يعنى برگشتن دولت
بنى اسرائيل و غلبه كردنشان بر دشمنان به خاطر برگشتن از كفر و فسق به ايمان و
نيكى است، و اين هم ثمره چشيدن وبال و آثار تلخ بديهاى قبل است، همچنانكه وعده
و يا به تعبير ديگر عذاب دومى هم به خاطر برگشتن از اين نيكيها به سوى بدى است.
آثار نيك و بد اعمال به عامل برمى گردد (ان احسنتم
احسنتم لانفسكم و ان اسأتم فلها)
|
ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها |
(لام
) در (لانفسكم
) و همچنين در
(فلها)
لام اختصاص است يعنى: هر يك از احسان و اسائه شما مختص به خود شما است، بدون
اين كه به ديگران چيزى از آن بچسبد، و اين خود سنت جاريه خداست كه اثر و تبعه
عمل هر كسى را - چه خوب و چه بد - به خود او برمى گرداند، بنابراين آيه مورد
بحث، در معناى آيه: (تلك امه قد
خلت لها ما كسبت و لكم ما كسبتم )
مى باشد.
پس آيه، در مقام بيان اين معنا است كه اثر هر عمل - چه خوب و چه بد - به صاحبش
برمى گردد، نه اينكه بخواهد اين معنا را برساند كه كار نيك به نفع صاحبش و كار
زشت به ضرر او تمام مى شود تا گفته شود چرا به جاى
(فلها) نفرمود:
(فعليها)
همچنانكه در آيه ديگر فرمود: (لها
ما كسبت و عليها ما اكتسبت ).
بنابراين ديگر نيازى به آن زحمت بيهوده نيست كه بعضى به خود داده و گفته اند:
(لام
) در جمله (و ان
اساتم فلها) به معنى
(على
) است و آنكه ديگرى گفته كه بمعناى
(الى ) است، زيرا
اسائه با اين حرف متعدى مى شود و گفته مى شود:
(اساء الى فلان و يسى ء اليه اساءة
) يعنى بدى كرد به فلانى يا بدى مى كند و يا آن ديگرى كه گفته است:
لام مزبور براى استحقاق و نظير لامى است كه در
(لهم عذاب اليم است ).
و چه بسا كه به گفته ما كه گفتيم لام، لام اختصاص است اشكال شود به اينكه واقع
مطلب خلاف آنست، زيرا كه بسيار مى بينيم كه اثر احسان به خود احسان كننده بر
نگشته بلكه عايد غير او مى شود و يا اثر گناه و بدى به خود بدكار نرسيده و عايد
غير او مى شود.
ولى جوابش روشن است، و آن اين است كه صاحب اين اشكال غفلت ورزيده از اينكه قرآن
كريم چه نظرى نسبت به آثار اعمال دارد و اينكه اثر هر عملى به عاملش برمى گردد
مربوط به آثار اخروى اعمال است كه به هيچ وجه به غير صاحب عمل ربطى ندارد، و در
اين باره فرموده است: (من كفر
فعليه كفره و من عمل صالحا فلانفسهم يمهدون ).
و اما آثار دنيوى اعمال چنان نيست كه به غير فاعل نرسد بلكه در صورتى كه خدا
بخواهد به عنوان انعام و يا عذاب و يا امتحان اثر عمل شخصى را به شخص ديگر نيز
مى رساند بنابراين اينطور نيست كه هر فاعلى بتواند به طور دائم اثر فعل خود را
به ديگرى برساند، مگر همان احيانا كه گفتيم مشيت خدا بر آن تعلق گرفته باشد، و
اما خود فاعل اثر فعلش دائما و بدون هيچ تخلفى به خودش برمى گردد.
بنابراين نيكوكار سهمى از عمل نيك و بدكار سهمى از عمل بد خود دارد، همچنانكه
فرمود: (فمن يعمل مثقال ذره خيرا
يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره ).
پس اثر فعل از فاعلش جدا نمى شود، و بطور دائم به غير او نمى رسد، و اين همان
معنائى است كه از على (عليه السلام) روايت شده كه فرمود: تو هيچ احسانى به غير
نمى كنى و هيچ بدى نيز به غير نمى كنى آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود.
|
فاذا جاء وعد الا خره ليسووا وجوهكم و ليدخلوا المسجد كما دخلوه اول
مرة و ليتبروا ما علوا تتبيرا |
(تتبير)
به معناى هلاك كردن و از ماده تبار به معنى هلاك و دمار است.
و كلمه: (ليسووا)
از مسائه به معناى غصه دار كردن است. گفته مى شود
(ساء زيد فلانا) يعنى
اندوهناك كرد او را و اين كلمه بطورى كه بعضى هم گفته اند: متعلق است به فعل
مقدر كه بخاطر اختصار حذف شده.
و لام در آن براى غايت است، و تقدير آن چنين است:
(بعثناهم ليسووا وجوهكم بظهور الحزن
و الكابه فيها - ما آن بندگان خود را برانگيختيم براى اينكه نشانه هاى ناراحتى
و حزن و اندوه را در چهره هايتان آشكار سازند، بطورى كه آثار ذلت و مسكنت و
خوارى و بردگى از سر و رويتان ببارد، و همه اينها به وسيله قتل عام و غارت ها و
اسيريها كه در شما اعمال مى كنند صورت بگيرد).
و مقصود از مسجد در جمله: (و ليد
خلوا المسجد كما دخلوه اول مرة )
مسجد اقصى بيت المقدس - است و به حرف آن كس كه گفته مراد از مسجد تمامى سرزمين
بيت المقدس است، و مجازا آن را مسجد خوانده نبايد اعتنا كرد.
اين كلام دلالت بر چند نكته دارد: اول اينكه دشمنان بنى اسرائيل در نوبت اول هم
داخل مسجد اقصى شده و آن را به قوه قهريه گرفتند، و اگر در قرآن كريم آن را
نياورده به منظور اختصار بوده است، دوم اينكه داخل شدن در مسجد براى هتك حرمت
و تخريب آن بوده، سوم اينكه اين مهاجمين و مبعوثين براى مجازات بنى اسرائيل و
گرفتن انتقام از ايشان همانها بودند كه در بار اول مبعوث برايشان شدند.
و معناى جمله (و ليتبروا ما علوا
تتبيرا) اين است كه هلاك كنند و
نابود سازند (هر كسى را)
كه بر آن دست يابند، مردم را كشته، اموال را سوزانيده، خانه ها را خراب و
شهرها را ويران سازند.
احتمال هم دارد كه (ما)
مصدريه و به معناى مدت باشد، و مضاف حذف شده، تقدير چنين باشد:
(و ليتبروا مده علوهم تتبيرا)
ولى معناى اول به فهم نزديك تر و با سياق آيه مناسب تر است.
از مقايسه ميان وعد اول يعنى جمله (بعثنا
عليكم عبادا لنا...) و وعد دوم يعنى
جمله (ليسووا وجوهكم...)
اين معنا به دست مى آيد كه وعده دوم بر بنى اسرائيل سخت تر بوده و در آن وعده
نزديك بوده كه به كلى نابود شوند، و در دلالت بر اين معنا همين عبارت كافى است
كه فرمود: (و ليتبروا ما علوا
تتبيرا).
و معناى آيه اين است كه وقتى زمان وعده دوم رسيد، يعنى بنى اسرائيل افساد بار
دوم خود را از حد گذراندند ما همان بندگان خود را واداشتيم تا با فراهم آوردن
اسباب حزن و اندوه و تحقق بخشيدن ذلت و مسكنت آنان چهره هايشان را اندوهگين
نموده و نيز مانند نوبت نخستين وارد مسجد اقصى شوند و هر چه را كه بر آن غلبه
يافتند هلاك نموده و سرزمينهائى را كه از آن عبور كردند ويران سازند.
|
عسى ربكم ان يرحمكم و ان عدتم عدنا و جعلنا جهنّم للكافرين حصيرا |
حصير از ماده (حصر)
و به طورى كه گفته اند به معناى حبس كردن و در مضيقه قرار دادن است همچنانكه در
جاى ديگر قرآن فرموده: (و احصروهم
) يعنى برايشان تنگ بگيريد.
و معناى جمله (عسى ربكم ان يرحمكم
) - بطورى كه از سياق برمى آيد -
اين است كه اميد است بعد از بعث دشمنان در بار دوم خداوند به شما رحم كند، و
اين وعده اميدوار كننده مشروط است به توبه ايشان و اينكه به طاعت و احسان
برگردند. به دليل جمله (و ان تعودوا
نعد) كه تهديد مى كند اگر باز هم به
فساد برگرديد ما نيز به عقوبت و نكال بر مى گرديم و ما جهنم را براى كافران
حصير و محلى محصور قرار مى دهيم تا نتوانند از آن خارج شوند.
و در جمله (عسى ربكم ان يرحمكم از
تكلم ) با غير به غيبت التفات شده
است، و گويا وجه آن اين باشد كه خواسته است به اصلى اشاره كند كه ربوبيت خداى
تعالى اقتضاى آن را دارد و آن اصل اين است كه: بر بندگان خود - در صورتى كه به
مقتضاى خلقت خود مشى كنند - رحم كند و به سوى فطرتشان ارشاد نمايد مگر اينكه از
خط مرزى خلقت خود منحرف گشته و از راه فطرت بيرون شوند و چون اشاره به اين نكته
باعث مى شد ربوبيت خداى تعالى يادآورى شود لازم بود سياق تكلم با غير (ما چنين
و چنان مى كنيم ) به هم بخورد و به سياق تكلم به غيبت (پروردگارتان چنين و چنان
كند) مبدل شود، و بعد از آنكه نكته مزبور ايفاء شد دوباره به همان سياق قبلى
برگردد.
بحث روايتى
چرا نوح (ع) عبد شكور خوانده شده است
در تفسير برهان از ابن بابويه به سند خود از محمد بن مسلم از ابى جعفر
(عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: اگر خداوند نوح (عليه السلام) را عبد
شكور ناميد براى اين بود كه آن جناب در هر صبح و شام مى گفت: بار الها من
گواهى مى دهم كه اگر در شب و روز قرين نعمتها و عافيتم، همه آنها از تو است و
تو يگانه اى هستى بى شريك، حمد و شكر تو به خاطر آن نعمتها بر من فرض است.
مؤلف: اين معنا با مختصر تفاوتى به چند طريق در كافى و تفسير قمى و عياشى روايت
شده است.
و در الدرالمنثور است كه ابن مردويه از ابى فاطمه روايت كرده كه گفت رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: نوح هيچ چيز كوچك و يا بزرگى را برنمى داشت مگر
آنكه بسم اللّه و الحمد لله، مى گفت و به همين جهت خداوند او را بنده شكور
ناميد.
مؤلف: اين روايات با رواياتى كه قبلا شكر را به اخلاص تفسير مى كرد منافات
ندارد، زيرا پر واضح است كه شخصى مثل نوح (عليه السلام) دعا نمى كند مگر آنكه
حقيقت معناى دعا را داشته باشد، و چنين دعائى منفك از اخلاص در بندگى نيست.
روايتى در ذيل آيه (لتفسدن فى الارض مرتين...)
و در تفسير برهان از ابن قولويه نقل كرده كه وى بسند خود از صالح بن سهل
از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل آيه
(و قضينا الى بنى اسرائيل فى الكتاب
لتفسدن فى الارض مرتين ) فرمود: يكى
كشته شدن اميرالمؤمنين (عليه السلام) و يكى ضربت خوردن حسن بن على
(عليهمالسلام) است و در تفسير (و
لتعلن علوا كبيرا) فرموده: مقصود
كشتن حسين بن على (عليهمالسلام) و درباره جمله:
(فاذا جاء وعد اوليهما)
فرمود: وقتى كه حسين يارى شود (بعثنا
عليكم عبادا لنا اولى باءس شديد فجاسوا خلال الديار)
قبل از قيام قائم قومى برانگيخته شود كه هيچ خونى از آل محمد را بى انتقام
نگذارند و انتقام همه خونهاى ريخته شده از اهل بيت را بگيرند
(و كان وعدا مفعولا)
و اين وعده اى است شدنى.
مؤلف: در اين معنا روايتهاى ديگرى نيز هست كه سياقش مانند اين روايت تطبيق
حوادثى است كه در اين امت واقع مى شود و در ميان بنى اسرائيل اتفاق افتاده است، و در حقيقت در مقام تصديق مطلبى است كه رسول خدا پيش بينى كرده و فرموده بود:
اين امت به زودى همان را كه بنى اسرائيل مرتكب شد دقيقا و طابق النعل بالنعل
مرتكب خواهد شد، حتى اگر بنى اسرائيل داخل سوراخى رفته باشد اين امت نيز خواهد
رفت، پس اين روايات را نبايد جزو رواياتى شمرد كه آيه مورد بحث را تفسير مى
كند بلكه تنها در مقام جرى و تطبيق است، چرا كه مى بينيم هر كدام از اين
روايتها آيه را بگونه اى تطبيق كرده اند.
و اما در اصل داستان كه آيات مورد بحث متضمن آن است روايتها اختلاف عجيبى
دارند، بطورى كه از انسان نسبت به اين روايتها سلب اطمينان مى شود و به همين
جهت، از ايراد آنها در اينجا صرف نظر كرديم، هر كه بخواهد بايد به جوامع حديث
چه از عامه (اهل سنت ) چه از خاصه (شيعه ) مراجعه نمايد.
مقصود از دو بار سركوب شدن و هلاكت بنى اسرائيل بر اثر
دو با فساد انگيزى آنان بر روى زمين
آرى از آن روزى كه بنى اسرائيل استقلال يافته و در ميان سرها سرى بلند
كردند بلا و گرفتارى بسيارى ديدند، - بطورى كه تاريخ اين قوم ضبط كرده - اين
بلايا از دو تا بيشتر است. و آيات مورد بحث با دو تاى آنها قابل انطباق هست و
ليكن آن حادثه اى كه بطور مسلم يكى از دو حادثه مورد نظر آيات است، حادثه ايست
كه به دست بخت النصر (نبوكد نصر) يكى از سلاطين بابل در حدود ششصد سال قبل از
ميلاد بر آنان آمده است.
وى پادشاهى نيرومند و صاحب شوكت و يكى از ستمكاران عهد خود به شمار مى رفت و در
آغاز از بنى اسرائيل حمايت مى كرد و ليكن چون از ايشان تمرد و عصيان ديد
لشكرهاى بى شمار به سرشان گسيل داشت، و ايشان را محاصره و شهرهايشان را در هم
كوبيد و همه را ويران ساخت، مسجد اقصى را خراب و تورات و كتب انبياء را طعمه
حريق ساخت و مردم را قتل عام نمود، بطورى كه جز عده قليلى از ايشان آن هم از
زنان و كودكان و مردان ضعيف، كسى باقى نماند. باقيمانده ايشان را هم اسير
گرفته و به بابل كوچ داد، بنى اسرائيل همچنان در ذلت و خوارى و بى كسى در بابل
بسر مى بردند و تا بخت النصر زنده بود و مدتى بعد از مرگ او، احدى نبود كه از
ايشان حمايت و دفاع كند. تا آنكه كسراى كورش يكى از پادشاهان ايران تصميم گرفت
به بابل سفر نموده و آنجا را فتح كند. وقتى فتح كرد نسبت به اسراى بنى اسرائيل
تلطف و مهربانى نمود و به ايشان اجازه داد تا دوباره به وطن خود سرزمين مقدس
بروند و ايشان را در تجديد بناى هيكل (مسجد اقصى ) و تجديد بناهاى ويران شده
كمك نمود، و به عزرا يكى از كاهنان ايشان اجازه داد تا تورات را برايشان
بنويسد، و اين حوادث در حدود چهار صد و پنجاه و اندى قبل از ميلاد بود.
و آنچه از تاريخ يهود برمى آيد اين است كه اول كسى كه از ناحيه خدا مبعوث شد كه
بيت المقدس را ويران كند بخت النصر بود كه در اين نوبت هفتاد سال خرابه افتاده
بود، و آنكس كه در نوبت دوم بيت المقدس را ويران كرد قيصر روم اسپيانوس بود كه
تقريبا يك قرن قبل از ميلاد مى زيسته و وزير خود طوطوز را روانه كرد تا مسجد را
خراب و مردمش را ذليل ساخته و تنبيه نمايد.
و بعيد نيست كه اين دو حادثه، مورد نظر اين آيات باشد، زيرا بقيه حوادثى كه
تاريخ براى بنى اسرائيل نشان مى دهد طورى نبوده كه به كلى آنان را از بين بر ده
و استقلال و مملكتشان را از ايشان گرفته باشد، به خلاف داستان بخت النصر كه همه آنان و آقائى و استقلالشان را تا زمان كورش به
كلى از بين برد. آنگاه كورش بعد از مدتى همه آنان را جمع نموده و سر و صورتى به
زندگيشان داد. بار ديگر روميان بر آنان دست يافتند و قوت و شوكتشان را گرفتند و
ديگر تا زمان اسلام نتوانستند قد علم كنند.
و اين احتمال هيچ وجه بعيدى در آن نيست مگر همانى كه در تفسير آيات مورد بحث به
آن اشاره كرديم، و آن اين بود كه از آيات برمى آيد منقرض كننده بنى اسرائيل در
هر دو نوبت يك طايفه بوده اند، و گرنه نمى فرمود
(ثم رددنا لكم الكره عليهم
) زيرا اين عبارت اشعار بر اين دارد
كه خداوند بنى اسرائيل را نيرو بخشيد تا توانستند بر دشمنان بار اول خود غلبه
كنند و تلافى در آوردند و جمله (فاذا
كان وعد الاخرة ليسووا وجوهكم )اشعار
بر اين دارد كه براى نوبت دوم بر همان دشمنان غلبه يافته اند. چون ظاهر اين است
كه ضمير جمع در اين جمله به همان جمله (عبادا
لنا)برگردد. و ليكن اين تنها اشعارى
است بدون اينكه ظهور داشته باشد، چون عبارت با اين احتمال هم مى سازد كه جبران
حمله اول به دست قومى غير از بنى اسرائيل انجام شده باشد يعنى خداوند به دست
مردمى ديگر انتقام بنى اسرائيل را از دشمنانشان گرفته باشد، و بنى اسرائيل از
اين پيشامد سود برده باشند و ضمير جمع هم به گروهى برگردد كه از سياق استفاده
مى شود، و همانطور كه گفتيم سياق هم ظهور در اين ندارد كه مبعوثين در مرتبه دوم
همان مبعوثين در مرتبه اولند، بلكه با غير ايشان هم مى سازد.
