به عنوان سوال نخست، به نظر شما مي‏توان الگويي از خانواده مطلوب به دست داد؟ و آيا تلاش‏هايي كه در اين زمينه شده تا چه حد متاثر از انگاره‏هاي اعتقادي و فرهنگي است؟

انسان اولین تجربه‏های عاطفی و اجتماعی و انسانی خود را در خانواده کسب می کند و خانواده جایگاه اصلی پرورش و تربیت در نظام تربیتی دینی و ملی ماست. مهارت‏های همکاری، مشارکت، رقابت سالم از خودگذشتگی و مسئولیت‏پذیری و عدالت مفاهیمی هستند که یک کودک آنها را در محیط امن و آرام باید به خوبی تجربه نماید تا زیربنای شکل‏گیری شخصیتش در بزرگسالی گردد. بهترین شرایط برای ایجاد و تقویت این مهارت‏ها محیط خانواده و در کنار خواهر و برادر همسن و سال کودک است شرایطی که تحت حمایت و نظارت مستقیم پدر و مادر که بهترین مربیان تربیتی برای کودکان هستند، ایجاد می‏شود. در این محیط امن اضطرابِ جدایی، مغایرت‏های فرهنگی نامطلوب، سردرگمی در برابر دخالت‏های تربیتی بزرگسالان متعدد برای کودک وجود ندارد. فردي كه تک‏فرزند بوده و در یک خانواده سه نفری در طول سالهای کودکی و نوجوانی یگانه مطالبه‏گر خواسته‏های خود از پدر و مادرش بوده و هرگز تجربه‏ای از مسئولیت و محبت خواهرانه یا برادرانه، شراکت تا مراقبت از کوچکتر را نداشته است. قطعأ در بزرگسالی در عرصه‏های مختلف تعاملات اجتماعی و انسانی فردی خودمحور خواهد بود که تحمل تعارضات و مشکلات برای وی آسان نخواهد بود، خصوصأ در زندگی مشترک که اساس تداوم آن، سازگاری است. نظر به این نکات الگوی مطلوب خانواده، الگویی است که در آن فرد ارتباطات و تعاملات سازنده را در یک محیط تربیتی مناسب تجربه کند تا حضوری رشدیافته و سالم در اجتماع و زندگی خانوادگی خود داشته باشد.

انگاره‏های اعتقادی در طراحی این الگو نقش بسیار مهمی دارند. همان‏گونه که در زندگی اهل بیت علیهم‏السلام و احادیث مشهود است فرزندآوری و فرزندپروری از عوامل تعالی معنوی و تکامل شخصیتی و پیشرفت مادی و اجتماعی برشمرده شده است و فرد به‏واسطه پرورش فرزندان خود مأجور خواهد بود. در اسلام نوع نگاه به خانواده و فرزند و تربیت او، مجاهدت و عبادت و مایه تقرب إلی الله است.

با یک رصد کلی برای هر پژوهنده‏ای روشن خواهد شد که نظام سرمایه‏داری غرب در سیاست‏های جمعیتی خود دوگانه عمل می‏کند. در بسیاری از کشورهای غربی و اسرائیل نه تنها از سیاست‏های کنترل جمعیت و الگوی خانواده کم‏جمعیت خبری نیست، به عکس سیاست‏های تشویقی بسیار زیادی برای فرزندآوری اعمال می‏شود و خانواده‏های پرجمعیت برتر و خوشبخت‏تر معرفی می‏شوند. ما باید براساس اصول و انگاره‏های اعتقادی و تربیتی اسلام و با توجه به مصالح مقطعی و درازمدت کشورمان الگوی تنظیم خانواده و کنترل جمعیت‏مان را طراحی کنیم و با فرهنگ‏سازی صحیح براساس این طراحی پیش برویم و در این راه می‏توانیم از تجربیات جهانی در راستای هدف طراحی شده خودمان استفاده نماییم.

آیا موفقیت کشور ما در مقوله کنترل جمعیت به موفقیت دولت‌ها و سیاست‌های آنان نسبت داده می‌شود یا اینکه می‌توان بخش مهمی از این موفقیت را وابسته به انتخاب خانواده‌ها دانست که تحت تأثیر حاکمیت فرهنگ مدرنیته و موازنه‏های معیشتی نسبت به کنترل جمعیت اقدام می‌کنند؟

سیاست‏های دولت و به تبع آن برنامه‏ها و اقدامات دولت‏ها می‏تواند در درازمدت منجر به فرهنگ‏سازی در جامعه شود که در کشور ما این اتفاق بعد از اعمال شدید برنامه‏های کنترل جمعیت از سال 1368 صورت گرفت و به سرعت و به شدت پیگیری شد. در واقع ما برای حل یک مشکل مقطعی در آن زمان چنان تبلیغ کردیم که نتیجه فرهنگی این سیاست این شد که فرزند کمتر به ارزش و فرزند بیشتر به ضدارزش تبدیل شد. البته وقتی حاکمیت فرهنگ مدرنیته که به دنبال توسعه در یک جامعه صورت می گیرد ناخودآگاه افراد آن جامعه میل به تعداد فرزند کمتر پیدا می‏کنند. اما این قضیه در کشور ما با شتاب خیلی زیاد و نامطلوبی و بدون رصد اتفاق افتاد و به قول فرمایش رهبر انقلاب یک اشتباه بزرگ رخ داد. تا آنجا که الان در سرشماری‏ها و نظرسنجی‏ها پسند غالب تعداد قابل توجهی از خانواده‏ها تک‏فرزندی است و متأسفانه تعدادی هم اصلأ نمی‏خواهند بچه‏دار شوند. فرهنگ غرب در این زمینه خودش را به ما تحمیل کرده است و در نظام ارزشی زوج‏های جوان تأثیر کرده است. تفکر رفاه‏طلبی لذت‏جویی، فردگرایی باعث تغییر دیدگاه درباره فرزند‏آوری شده است امروزه فرزند مزاحم راحتی و آسایش تلقی می‏شود. اصلاح این نگاه نیاز به کار جدی و عمیقی برای فرهنگ‏سازی دارد.

آیا می‌توان به مدلی بومی که بر اساس آموزه های دینی و باورهای فرهنگی شکل گرفته است، دست یافت؟ نقش نهادهای سیاستگزار نظیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص سیاست‌های جمعیتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ما باید مدل بومی کنترل جمعیت کشور را براساس آموزه‏های اسلامی و در بستر فرهنگی مردم با نگاهی آینده نگرانه تنظیم نماییم. ما در آینده‏ای نه‏چندان دور یعنی 30-20 سال آینده به دلیل کنترل غلط جمعیت فعلی با مشکل کاهش نیروی مولد و کار، پیری جمعیت، هزینه‏های گزاف مراقبت از سالمندان روبرو خواهیم شد. باید الان که در فاز پنجره جمعیتی هستیم و فرصت جبران داریم به سرعت سیاست‏گزاری و وارد مرحله اجرای برنامه و اقدام شویم و نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان نهاد عالی سیاستگزاری، رصد و پایش، بسیار مهم و خطیر است.

به نظر شما، رابطه میان مسائلی از قبیل سلامت، بهداشت، آسیب‌های اجتماعی ـ رفتاری با مسئله جمعیت چگونه تبیین می‌شود؟

ایجاد و گسترش شبکه‏های ارائه‏دهنده خدمات سلامت و بهداشت توسط دولت‏ها و به کارگیری توانایی‏های مردمی در این امر از ملزومات داشتن یک جمعیت سالم و بانشاط است. در کشور ما بحمدالله بعد از انقلاب شبکه خدمات‏رسان بهداشت در دورترین مناطق کشور ایجاد شده و درحال ارائه خدمات به مردم است و کشور از این نظر با مشکلی روبرو نیست و حتی به عکس در برخی نقاط به دلیل تعداد کم افراد خدمات گیرنده مثل مادران باردار و شیرده و کودکان، از تمام ظرفیت این شبکه استفاده نمی‏شود. اکنون یکی از مقولات نوپدید در سیستم بهداشتی کشور بحث سلامت روانی است. تک‏فرزندی و تنهایی ناشی از آن برای کودکان، اوقات فراغت بیش از اندازه مادران تک‏فرزند یا فاقد فرزند در خانه، حساسیت و وابستگی بیش از حد والدین به تک‏فرزند خود و فشارهای روانی ناشی از آن، عدم وجود پیوندهای مستحکم عاطفی و اجتماعی و عدم وجود شور و نشاط در خانواده‏های فاقد فرزند هم از مقوله‏های تهدیدکنندۀ سلامت روان این خانواده‏هاست. تحقیقات روانشناسی جدید نشان می‏دهد خانواده‏هایی که از بُعد خانوار مناسبی برخوردار هستند و در آن افراد نقش های خانوادگی و عاطفی بیشتری ایفا می‏کنند احساس نشاط و خوشبختی بیشتری می‏کنند.

تجربیات در تمام دنیا نشان می‏دهد وقتی جامعه‏ای به سمت کاهش نرخ باروری رفت، -آن هم در حد7/1 که ما در آن هستیم- بازگرداندن آن به نرخ بالاتر کار سختی است و نیاز به فرهنگ‏سازی بلندمدت و وسیع دارد. قریب به یقین می‏توان گفت که این جامعه هرگز دچار رشد بی‏رویه جمعیت که باعث مشکلات اجتماعی و بهداشتی شود، نخواهد شد.

بنابراین در کشور باید با زمان‏بندی مناسب، به کارگیری امکانات و توانایی‏های مادی و معنوی و با آسایش مستمر جمعیتی، هوشمندانه وضعیت فعلی جمعیت کشور را سازماندهی کرد تا در آینده با چالش جدی روبرو نشویم و راه پیشرفت و تعالی کشور و ایجاد زندگی با کیفیت و پرنشاط ملت ایران را بپیماییم.