امام سجاد علیه السلام فاتح قلبها ‏(1. جوانمردی و ایثار)

مقدمه: ‏

 

بی‏تردید یكی از مهم‏ترین رازهای توفیق پیشوایان معصوم علیهم السلام در طول حیات و ‏بعد از شهادت آن بزرگواران، جایگاه معنوی و شخصیت والایشان در قلوب انسان‏های ‏مشتاق فضائل و كمالات بوده است. از آنجا كه حضرات معصومین علیهم السلام هركدام ‏در عصر خویش به عنوان اسوه كامل انسانیت و بارزترین نمونه كمالات و صفات انسانی ‏بوده‏اند و عموم مردم فطرتا چنین صفاتی را دوست دارند؛ به این جهت، به امامان معصوم ‏علیهم السلام به دیده محبت و عشق می‏نگریسته‏اند. حتی دشمنان آن بزرگواران با ‏اعتراف به این حقیقت انكارناپذیر، بارها زبان به ستایش پیشوایان معصوم گشوده و مناقب ‏و افتخارات آنان را به دیگران یادآور شده‏اند. ‏

در این مجموعه مقالات، مروری كوتاه بر جایگاه معنوی حضرت زین‏العابدین علیه السلام در ‏جامعه و برخی علل محبوبیت آن پیشوای راستین خلق در دلهای مشتاق، خواهیم ‏داشت‏باشد كه ما نیز با پرورش محبت روزافزون آن امام همام، دلهایمان را از زنگار جهل و ‏خرافه‏ها زدوده و در پرتو دوستی اهل بیت علیهم السلام گامهای سعادت آفرین به سوی ‏كمال برداریم. ان شاء الله ‏

 

قسمت اول:‏  جوانمردی و ایثار

 

از عوامل مهمی كه شخصیت والای حضرت سجاد علیه السلام را در منظر دیگران محبوب ‏ساخته بود و اطرافیان، دوستان، غلامان و كنیزان آن حضرت با تمام وجود به امام عشق ‏می‏ورزیدند، خصلت پسندیده «عفو، گذشت و جوانمردی‏» بود. ‏

در این راستا امام سجاد علیه السلام از یك شیوه كارآمد و پسندیده تربیتی بهره ‏می‏گرفت. امام صادق علیه السلام فرمود: در طول ماه مبارك رمضان، حضرت علی بن ‏الحسین علیه السلام در مورد غلامان و كنیزان و سایر زیردستان خود روش عفو و گذشت ‏را به كار می‏گرفت‏به این ترتیب كه هرگاه غلامان و كنیزان آن حضرت خطائی را مرتكب ‏می‏شدند، آنان را تنبیه نمی‏كرد. ‏

آن حضرت فقط خطاها و گناهان آنان را در دفتری ثبت كرده و تخلفات هركس را با نام و ‏موضوع تخلف مشخص می‏نمود. در آخر ماه همه آنان را جمع كرده و در میان آنان ‏می‏ایستاد. آنگاه از روی نوشته، تمام خطاها و اشتباهاتشان را كه در طول ماه رمضان ‏مرتكب شده بودند، برایشان یادآور می‏شد و به تك تك آنان می‏فرمود: فلانی! تو در فلان ‏روز و فلان ساعت تخلفی كردی و من تو را تنبیه نكردم، آیا به یاد می‏آوری؟! فرد خطاكار ‏هم می‏گفت: بلی، ای پسر رسولخدا! و تا آخرین نفر این مطالب را متذكر می‏شد و آنان ‏به اشتباهات و خطاهای خود اعتراف می‏كردند. ‏

سیره امام سجاد علیه السلام چنان بود كه ‏هرگاه بنده‏ای را در اول سال یا وسط سال مالك می‏شد، بعد از یك دوره آموزش و اعمال ‏شیوه‏های تربیتی صحیح، در شب عید فطر آزادش می‏كرد

آنگاه به آنان می‏فرمود: با صدای بلند به من بگویید: ای علی بن الحسین! پروردگارت تمام ‏اعمال و رفتار تو را نوشته است چنان‏كه تو اعمال ما را نوشته‏ای؛ نزد خداوند نامه اعمالی ‏هست كه با تو به حق سخن می‏گوید و هیچ عمل ریز و درشتی را فروگذاری نمی‏كند، و ‏هرچه انجام داده‏ای، به حساب آورده و تمام اعمالت را نزد او حاضر و آماده خواهی یافت، ‏همچنان‏كه ما اعمال خود را در نزد تو آماده و ثبت‏شده دیدیم. پس ما را ببخش همان طور ‏كه دوست داری خدا تو را ببخشد.

ای علی بن الحسین! به‏یاد آر، آن حقارت و ذلتی را كه فردای قیامت در پیشگاه خدای ‏حكیم و عادل خواهی داشت؛ آن پروردگار عادل و حكیمی كه ذره‏ای و كمتر از ذره‏ای به ‏كسی ستم روا نمی‏دارد و اعمال بندگان را همچنان‏كه انجام داده‏اند، به آنان عرضه ‏خواهد كرد و حسابگری و گواهی خدا كافی است. پس ببخش و عفوكن تا پادشاه روز ‏قیامت از تو عفو كرده و درگذرد. چنان كه خودش در قرآن می‏فرماید: ‏

‏«ولیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفرالله لكم والله غفور رحیم‏» ؛ (1) باید ببخشند و عفو ‏كنند. آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است. ‏

امام سجاد علیه السلام این كلمات را برای خویش و غلامان و كنیزانش تلقین می‏كرد و ‏آنان باهم تكرار می‏كردند و خود امام علیه السلام كه درمیان آنان ایستاده بود، ‏می‏گریست و با لحنی ملتمسانه می‏گفت: ‏

‏« پروردگارا! تو به ما فرمودی از ستمكاران خویش درگذریم، همان طور كه فرمودی، ما از ‏كسانی كه به ما ستم كرده‏اند، درگذشتیم، توهم از ما درگذر! كه در عفوكردن از ما و از ‏تمام ماموران برتری.» (2) ‏

پس از این برنامه عرفانی و تربیتی، امام سجاد علیه السلام خطاب به خدمتگزاران خویش ‏می‏فرمود: ‏

من شما را عفو كردم، آیا شما هم من و بدرفتاری‏های مرا كه فرمانروای بدی برای شما و ‏بنده فرومایه‏ای برای فرمانروای بخشاینده عادل و نیكوكار بوده‏ام، بخشیدید؟! ‏

همگی یكصدا می‏گفتند: با اینكه ما از تو، جز خوبی ندیده‏ایم، تو را بخشیدیم. آنگاه به ‏آنان می‏فرمود: بگویید: خداوندا! از علی بن الحسین درگذر!، همان طور كه او از ما ‏درگذشت. او را از آتش جهنم آزاد كن، همان طور كه او ما را از بردگی آزاد كرد. آنان دعا ‏می‏كردند و امام چهارم علیه السلام آمین می‏گفت و در پایان می‏فرمود: بروید! من از ‏همه شما عفو كردم و آزادتان می‏كنم به امید اینكه خدا نیز عفو كرده و آزادم كند. ‏

حضرت زین العابدین علیه السلام در روز عید فطر آنقدر به خدمتگزاران خود جایزه و هدیه ‏می‏بخشید كه از دیگران بی‏نیاز می‏شدند. سیره امام سجاد علیه السلام چنان بود كه ‏هرگاه بنده‏ای را در اول سال یا وسط سال مالك می‏شد، بعد از یك دوره آموزش و اعمال ‏شیوه‏های تربیتی صحیح، در شب عید فطر آزادش می‏كرد. آن بزرگوار بندگان سیاه را كه ‏هیچ‏گونه نیازی به آنان نداشت، می‏خرید و در عرفات بعد از مراسم عرفه همراه هدایای ‏قابل توجهی آزادشان می‏ساخت. (3) و به این ترتیب امام، بردگان را نه تنها در بعد ‏جسمانی بلكه از افكار و اندیشه‏های خرافی، جهل و غفلت رها می‏ساخت. لذا ‏تربیت‏یافتگان مكتب حضرت علی بن الحسین علیه السلام از ذلت غفلت و خرافه پرستی ‏به اوج عزت معنوی و عرفانی نائل می‏شدند. و بیچاره‏ترین بردگان عصر آن حضرت در اثر ‏ارتباط با درگاه امامت، به رهبران جامعه و عارفان خداجوی و عالمان ربانی مبدل ‏می‏گشتند. ‏

از عوامل مهمی كه شخصیت والای حضرت سجاد علیه السلام را در منظر دیگران محبوب ‏ساخته بود و اطرافیان، دوستان، غلامان و كنیزان آن حضرت با تمام وجود به امام عشق ‏می‏ورزیدند، خصلت پسندیده «عفو، گذشت و جوانمردی‏» بود. ‏

سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، ابواسحاق بن عبدالله سبیعی، سالم بن ابی حفصه، ‏شرحبیل بن سعد، عبدالله بن دینار، ابوخالد كابلی، محمد بن شهاب زهری، معروف بن ‏خربوذ مكی، یحیی بن ام طویل، حبابه والبیه و... (4) از جمله تربیت‏یافتگان مكتب حضرت ‏سجاد علیه السلام می‏باشند. ‏

این شیوه خداپسندانه امام چهارم علیه السلام موجب شد كه دوست و دشمن، كوچك و ‏بزرگ و مرد و زن از اعماق وجود خویش آن حضرت را دوست‏بدارند. آری محبوبیت ‏اجتماعی آن حضرت، رهین كردارهای انسانی و كمالات الهی‏اش بود تا آنجایی كه خلفای ‏بنی امیه نیز به آن اعتراف می‏كردند. ‏

ابن شهر آشوب می‏گوید: امام سجاد علیه السلام در نزد عمر بن عبدالعزیز (هفتمین ‏خلیفه اموی) حضور داشت؛ هنگامی كه آن حضرت از نزد او بلند شده و بیرون رفت، عمر ‏بن عبدالعزیز رو به اطرافیانش كرده و گفت: بهترین و شریف‏ترین مردم به نظر شما امروزه ‏كیست؟ همه گفتند: شما ای خلیفه! او گفت: نه، هرگز! بهترین و شریف‏ترین مردم ‏همین فردی است كه الآن از حضور ما بیرون رفت! او چنان قلبها را به خود متمایل ساخته ‏است كه همه دوست دارند مثل او باشند اما او هیچگاه آرزو نمی‏كند كه به جای یكی از ‏ماها باشد. (5) ‏

عبدالكریم پاك ‏نیا ‏

---

‏1. سوره نور، آیه 22. ‏

‏2. بحارالانوار، ج 46، ص 104. ‏

‏3. اقبال الاعمال، ج 1، ص 446. ‏

‏4. رجال الشیخ، اصحاب علی بن الحسین (ع). ‏

‏5. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 167.