گـذشته از اين ، وقت گرانبهاى امام ـ عليه السلام ـ كه بايد در تربيت افراد وهدايت امت وتعليم مـعارف اسلامى صرف مى شد، در دفع اين سه گروه كه سد راه اهداف مقدس آن حضرت بودند مـصـرف گرديد وسرانجام پيش از آنكه امام به هدف نهايى خود، كه ايجاد يك حكومت جهانى بر اسـاس اصـول وسـنن اسلامى بود، برسد خورشيد حكومت وى پس از پنج سال نور افشانى غروب كـرد وحكومت اسلامى ، پس از درگذشت وى ، به صورت سلطنت موروثى در آمد وفرزندان اميه وعـباس آن را دست به دست گردانيدند وحكومت اسلامى به صورت يك آرزو در دلهاى مؤمنان باقى ماند.
اين سه گروه عبارت بودند از:1ـ ((ناكثان )) يا گروه پيمانشكن .
سـردمـداران ايـن گـروه ، خصوصا طلحه وزبير، كه در پوشش احترام عايشه همسر پيامبر (ص ) وكـمـكهاى بى دريغ بنى اميه ، كه در حكومت امام ـ عليه السلام ـ دستشان از همه جا كوتاه شده بود، سپاهى گران براى تصرف كوفه وبصره ترتيب دادند وخود را به بصره رسانده وآنجا را تصرف كردند.
امـام ـ عليه السلام ـ به تعقيب آنان پرداخت ونبردى ميان طرفين برپا شد كه در آن طلحه و زبير كشته شدند وسپاه آنان متفرق شد وگروهى از آنان به اسارت در آمدند كه بعدا مورد بخشش امام ـ عليه السلام ـ قرار گرفتند.
2ـ ((قاسطان )) يا گروه ستمگر وبيرون از جاده حقيقت .
رئيـس اين گروه معاويه بود كه ، با خدعه وحيله وآفريدن حوادث فريبنده ، قريب دو سال وبلكه تا پـايـان عمر امام ، فكر آن حضرت را به خود مشغول ساخت ونبرد صفين ، در منطقه اى ميان عراق وشام ، بين او وعلى ـ عليه السلام ـ رخ داد كه در آن خون متجاوز از صد هزار مسلمان ريخته شد ولى امام ـ عليه السلام ـ به هدف نهايى خود نرسيد، هرچند معاويه در منطقه شام منزوى شد.
3ـ ((مارقان )) يا گروه خارج از دين .
اين جميعت همان گروه ((خوارج )) است .
آنان تا پايان نبرد صفين در ركاب على ـ عليه السلام ـ بودند وبه نفع آن حضرت شمشير مى زدند، ولى كارهاى فريبنده معاويه سبب شد كه آنان بر امام خود بشورند وگروه سومى تشكيل دهند كه بر ضد امام ومعاويه ، هر دو باشد.
خطر اين گروه بر اسلام ومسلمين وبر حكومت امام ـ عليه السلام ـ بيش ازدو گروه نخست بود عـلـى ـ عـلـيـه السلام ـ با اين گروه در منطقه اى به نام ((نهروان )) رو به رو شد وجمع آنان را متفرق ساخت ونزديك بود كه بار ديگر خود را براى برانداختن ريشه فساد وطاغوت شام آماده كند كـه بـه دسـت يـكـى از خـوارج از پاى در آمد وشربت شهادت نوشيد وانسانيت يكى از شريفترين وعزيزترين مردان خود را واسلام شايسته ترين فرد پس از پيامبر (ص ) را از دست داد وماه حكومت عدل اسلامى تا ظهور حضرت مهدى ـ عجل اللّه تعالى فرجه الشريف ـ در محاق فرو رفت .
امام ـ عليه السلام ـ پيش از آنكه با اين حوادث جانكاه روبه رو گردد از وقوع آنها آگاه بود.
بـه ايـن جـهـت ، وقـتى پس از قتل عثمان ، انقلابيون به خانه على ـ عليه السلام ـ ريختندو از او درخـواست كردند كه دست بيعت به آنان بدهد فرمود:((دعوني و التمسوا غيري فا نا مستقبلون ا مرا له وجوه و ا لوان لا تقوم له القلوب و لا تثبت عليه العقول )).
(1)مـرا رها كنيد وسراغ ديگرى برويد كه ما با حوادثى رو به رو هستيم كه چهره هاى گوناگونى دارد؛ حوادثى كه دلها وخردها هرگز توانايى تحمل آنها را ندارد.
يكى از منابع آگاهى امام ـ عليه السلام ـ از اين حوادث جانكاه در دوران زمامدارى خود، گزارش پيامبر گرامى (ص ) از آن رويداد ها بود.
مـحدثان اسلامى از پيامبر اكرم نقل كرده اند كه آن حضرت به على ـ عليه السلام ـ چنين گفت :((ي ا علي تق اتل الناكثين و الق اسطين و الم ارقين )).
(2)على ! تو با پيمانشكنان وستمگران وخارجان از دين خواهى جنگيد.
ايـن حـديث به صورتهاى مختلف ، كه همگى حاكى از يك مضمون اند، در كتابهاى حديث وتاريخ نقل شده است وصورت روشن آن همان است كه گذشت .
نـه تنها على ـ عليه السلام ـ از وجود چنين حوادث خونين واسفبارى آگاه بود، بلكه سردمداران ناكثان ، كه در تاريخ از آنان به ((اصحاب جمل )) نام مى برند، از رسول خدا (ص ) سخنانى در باره نـبـرد خـود با على ـ عليه السلام ـ شنيده بودند وپيامبر (ص ) شخصا به زبير وعايشه در اين باره سخت هشدار داده بود.
ولـى مـتـاسـفـانه شيفتگى به حكومت چنان ايشان را مفتون آمال مادى زودگذر ساخته بود كه هـرگـز به خود اجازه بازگشت نمى دادند و راهى را كه سرانجام آن عصيان وگناه وخشم الهى بود در پيش گرفتند ورفتند.
سخنان پيامبر (ص ) را در باره حادثه جمل در محل مناسب خود يادآور خواهيم شد.
بـسـيـار جاى تاسف است كه در دوران شكوفايى اسلام وهنگامى كه حق به محور خود باز گشته وزمـام امـور را مردى كه از روز نخست براى زمامدارى ورهبرى تربيت شده بود به دست گرفته بـود وانـتـظار مى رفت كه در اين فصل از زندگى اسلام پيشرفت معنوى ومادى عظيمى نصيب مسلمانان گردد وحكومت اسلامى به طور كامل به دست تواناى امام ـ عليه السلام ـ تجديد شود تا حكومت او نمونه بارز ونسخه كاملى براى آينده باشد، گروهى فرصت طلب به مخالفت با امام ـ عليه السلام ـ برخاستند وعلم نبرد را بر ضد آن حضرت برافراشتند.
امـام ـ عـلـيـه الـسـلام ـ در يـكـى از خـطـبـه هـاى خود از اين پيشامد اظهار تاسف كرده ومى گويد:((فلما نهضت بالا مر نكثت ط ائفة و مرقت ا خرى و قسط آخرون .
كا نهم لم يسمعوا كلام اللّه حيث يقول :[تلك الدار الخرة نجعله ا للذين لا يريدون علوا في الا رض و لا فسادا و الع اقبة للمتقين ].
بلى و اللّه لقد سمعوه ا و وعوه ا و ل كنهم حليت الدني ا في ا عينهم ور اقهم زبرجه ا)).
(1)وقـتـى به اداره امور بپا خاستم ، جمعى بيعت مرا شكستند وگروهى از آيين خدا بيرون رفتند وگروهى ديگر از جاده حق خارج شدند.
گـويا آنان سخن خدا را نشنيده اند كه فرمود:((آن سراى جاودانى از آن كسانى است كه سركش نباشند ودر روى زمين فساد نكنند)).
بـلى ، به خدا سوگند آنان شنيده بودند وحفظ كرده بودند، ولى دنيا در ديدگان آنان آراسته شد وزيور آن ايشان را فريفت .
عذر كودكانه !گروه پيمانشكن ، يعنى طلحه وزبير وپيروان آن دو، با آنكه با امام ـ عليه السلام ـ در روز روشن بيعت كرده بودند وفشار افكار عمومى وهجوم مهاجرين وانصار آنان را به بيعت واداشته بود، با اين حال ،در هنگام برافراشتن پرچم مخالفت مدعى شدند كه ما بر حسب ظاهر وزبانى بيعت كرده بوديم وهرگز از صميم دل به حكومت على راى نداده بوديم .
امام ـ عليه السلام ـ در يكى از سخنرانيهاى خود در پاسخ آنان چنين مى گويد:((فقد ا قر بالبيعة و ادعى الوليجة فليا ت عليه ا با مر يعرف و ا لا فليدخل فيم ا خرج منه )).
(1)او به بيعت خود اعتراف كرده ولى مدعى است كه در باطن خلاف آن را پنهان داشته بود.
او بايد بر اين مطلب شاهد وگواه بياورد يا آنكه به بيعت خود بازگردد.
نفاق ودو روييطلحه وزبير به حضور امام ـ عليه السلام ـ رسيدند وگفتند:ما با تو بيعت كرديم كه در رهبرى باتو شريك باشيم .
امام شرط آنان را تكذيب كرد وگفت : شما با من بيعت كرديد كه مرا در وقت ناتوانى كمك كنيد.
(2)ابن قتيبه در كتاب ((خلفا)) شرح مذاكره آنان را با امام ـ عليه السلام ـ نقل كرده است .
او مى گويد: آنان رو به على كردند وگفتند:مى دانى كه ما بر چه اساسى با تو بيعت كرديم ؟
امام فرمود:چرا مى دانم ؛ شما بر اساس اطاعت از من بيعت كرديد، همان طور كه بر اين اساس با ابوبكر وعمر بيعت كرديد.
زبير گمان داشت كه امام ـ عليه السلام ـ فرمانروايى عراق را به وى واگذار مى كند، همان طور كه طلحه مى پنداشت كه حكومت يمن از آن او خواهد بود.
(1) ولـى روش امـام ـ عـلـيه السلام ـ در تقسيم بيت المال واعزام ديگران به اداره امور استانهاى اسلامى ، آنان را از نيل به آرزويشان محروم ساخت .
لذا نقشه كشيدند كه از مدينه فرار كنند ودست به توطئه بر ضد امام ـ عليه السلام ـ بزنند.
پـيـش از فـرار، زبـيـر در مجمع عمومى قريش چنين اظهار كرد:آيا اين است سزاى ما؟
ما بر ضد عثمان قيام كرديم ووسيله قتل او را فراهم ساختيم ، در حالى كه على در خانه نشسته بود.
وقتى زمام كار را به دست گرفت ، كار را به ديگران واگذار كرد.
(2)ريشه قيام ناكثانطلحه وزبير از اينكه در حكومت على ـ عليه السلام ـ به استاندارى منطقه اى منصوب شوند مايوس ونوميد شدند.
از طـرف ديـگـر، از جـانب معاويه به هر دو نفر نامه اى ، تقريبا به يك مضمون ، رسيد كه آنان را به ((امير المؤمنين )) توصيف كرده وياد آور شده بود كه از مردم شام براى آن دو بيعت گرفته است وبـايـد هـرچـه زودتر شهرهاى كوفه وبصره را اشغال كنند، پيش از آنكه فرزند ابوطالب بر آن دو مـسلط شود وشعار آنان در همه جا اين باشد كه خواهان خون عثمان هستند ومردم را بر گرفتن انتقام او دعوت كنند.
اين دو صحابى ساده لوح فريب نامه معاويه را خوردند وتصميم گرفتند كه از مدينه به مكه بروند ودر آنجا به گرد آورى افراد وساز وبرگ جنگ بپردازند.
آنان در اجراى نقشه فرزند ابوسفيان به حضور امام ـ عليه السلام ـ رسيدند وگفتند:ستمگريهاى عـثـمـان را در امـور مربوط به ولايت وحكومت مشاهده كردى وديدى كه وى جز به بنى اميه به كسى نظر وتوجه نداشت .
اكنون كه خدا خلافت را نصيب تو ساخته است ما را به فرمانروايى بصره وكوفه منصوب كن .
امـام ـ عـلـيـه السلام ـ فرمود:آنچه خدا نصيب شما فرموده است به آن راضى باشيد تا من در اين موضوع بينديشم .
آگـاه بـاشـيـد كـه مـن افرادى را براى حكومت مى گمارم كه به دين وامانت آنان مطمئن واز روحيات آنان آگاه باشم .
هر دو نفر با شنيدن اين سخن ، بيش از پيش مايوس شدند؛ چه امام ـ عليه السلام ـ آب پاكى روى دست آنان ريخت ودريافتند كه آن حضرت به آن دو اعتماد ندارد.
لذا جهت سخن را دگرگون كردند وگفتند: پس اجازه بده ما مدينه را به قصد عمره ترك كنيم .
امام ـ عليه السلام ـ فرمود:در پوشش عمره هدف ديگرى داريد.
آنان به خدا سوگند ياد كردند كه غير عمره هدف ديگرى ندارند.
امام ـ عليه السلام ـ فرمود: شما در صدد خدعه وشكستن بيعت هستيد.
آنان سوگند خود را تكرار كردند وبار ديگر با امام بيعت نمودند.
وقتى آن دو خانه على ـ عليه السلام ـ راترك كردند، امام به حاضران در جلسه فرمود: مى بينم كه آنان در فتنه اى كشته مى شوند.
برخى از حضار گفتند: ازمسافرت آنان جلوگيرى كن .
امام ـ عليه السلام ـ فرمود: بايد تقدير وقضاى الهى تحقق پذيرد.
ابـن قتيبه مى نويسد:هر دو پس از خروج از خانه على در مجمع قريش گفتند: اين پاداش ما بود كه على به ما داد! ما بر ضد عثمان قيام كرديم ووسيله قتل او را فراهم ساختيم ، در حالى كه على در خانه خود نشسته بود.
حال كه به خلافت رسيده است ديگران را بر ما ترجيح مى دهد.
طـلـحـه وزبـير با آنكه سوگندهاى شديدى در خانه امام ـ عليه السلام ـ ياد كرده بودند، پس از خـروج از مـديـنـه در ميان راه مكه به هر كس رسيدند بيعت خود را با على ـ عليه السلام ـ انكار كردند.
(1)بازگشت عايشه از نيمه راه مدينه به مكهپيشتر گذشت كه در هنگام محاصره خانه عثمان از طرف انقلابيون مصرى وعراقى ، عايشه مدينه را به عزم حج ترك گفت ودر مكه بود كه خبر قتل عثمان را شنيد ولى خبر نرسيد كه مسئله خلافت پس از قتل خليفه به كجا منجر شد.
در مراجعت از مكه ، در منزلى به نام ((سرف ))، با مردى به نام ابن ام كلاب ملاقات كرد واز اوضاع مدينه پرسيد.
وى گـفت كه محاصره خانه خليفه هشتاد روز به طول انجاميد وسپس او را كشتند وبعد از چند روز با على ـ عليه السلام ـ بيعت كردند.
وقـتى عايشه از اتفاق مهاجرين وانصار بر بيعت با امام آگاه شد سخت برآشفت وگفت : اى كاش آسمان بر سرم فرو مى ريخت .
سپس دستور داد كه كجاوه او را به سوى مكه بازگردانند، در مراجعت از سوى مكه بازگردانند، در حالى كه نظر خود را در باره عثمان دگرگون كرده بود ومى گفت : به خدا سوگند،عثمان مظلوم كشته شده است ومن انتقام او را از قاتلان او مى ستانم .
آن مـرد گـزارشگر رو به او كرد وگفت : تو نخستين كسى بودى كه به مردم مى گفتى عثمان كافر شده است وبايد او را كه ، از حيث قيافه ، شبيه نعثل يهودى است بكشند.
اكنون چه شده كه از سخن نخست خود بازگشتى ؟
وى در پاسخ ، به سان كسى كه تير در تاريكى رها كند، گفت : قاتلان عثمان او را توبه دادند وسپس كشتند.
در باره عثمان همه سخن مى گفتند ومن نيز مى گفتم ، اما سخن اخير من بهتر از سخن پيشين من است .
آن مرد در بى پايگى پوزش عايشه ، اشعارى چند سرود كه ترجمه برخى از ابيات آن چنين است :به قتل خليفه فرمان دادى وبه ما گفتى كه او از دين خدا خارج شده است .
مـسـلم است كه ما در كشتن او به فرمان تو گوش كرديم ، ازاين رو، قاتل او نزد ما كسى است كه فـرمـان بـه قتل او داده است !عايشه در برابر مسجد الحرام از كجاوه پياده شد وبه حجر اسماعيل رفت وپرده اى در آنجا آويخت .
مردم دور او گرد مى آمدند واو خطاب به آنان مى گفت : مردم !عثمان به ناحق كشته شده است ومن انتقام خون او را مى يرم .
(1)پـايگاه مخالفان امام پس از قتل عثمان وبيعت مردم با امام ـ عليه السلام ، سرزمين مكه مركز مـخـالـفـان آن حـضـرت به شمار مى رفت وافرادى كه با على ـ عليه السلام ـ مخالف بودند يا از دادگرى او مى ترسيدند، خصوصا فرمانداران واستانداران عثمان كه مى دانستند امام دارايى آنان را مـصـاده مـى كـند وآنان را به سبب خيانتهايى كه مرتكب شده اند بازخواست خواهد كرد، همه وهمه در مكه در پوشش حرمت حرم خدا گرد آمدند ونقشه نبرد جمل را طرح كردند.
هـزيـنـه جنگ جملهزينه جنگ جمل را استانداران عثمان ، كه در دوران حكومت او بيت المال را غارت كرده وثروت هنگفتى به دست آورده بودند، پرداختند وهدف اين بود كه دولت جوان على ـ عليه السلام ـ را سرنگون كنند واوضاع به حال سابق باز گردد.
اسامى برخى از افرادى كه هزينه كمرشكن اين نبرد را تامين كردند عبارت است از:1ـ عبد اللّه بن ابى ربيعه ، استاندار عثمان در صنعاى يمن .
او از صـنعا به منظور كمك به عثمان خارج شد وچون در نيمه راه از قتل او آگاه گرديد به مكه بازگشت .
وقـتـى شنيد كه عايشه مردم را براى گرفتن انتقام خون عثمان دعوت مى كند وارد مسجد شد ودر حالى كه روى تخت نشسته بود فرياد زد:هركس كه بخواهد براى گرفتن انتقام خون خليفه در اين جهاد شركت كند من هزينه رفتن او را تامين مى كنم .
او گروه كثيرى براى شركت در نبرد مجهز كرد.
2ـ يعلى بن اميه ، يكى از فرمانداران سپاه عثمان .
وى به پيروى از عبد اللّه پول هنگفتى در اين راه خرج كرد.
او شـشـصـد شتر خريد(1) ودر بيرون مكه آماده حركت ساخت وگروهى را بر آن حمل كرد وده وقـتـى امـام ـ عليه السلام ـ از بذل وبخشش يعلى آگاه شد فرمود:فرزند اميه ده هزار دينار را از كـجا آورده است ؟
جز اين است كه از بيت المال دزديده است ؟
به خدا سوگند، اگر به او وفرزند ابى ربيعه دست يابم ثروت آنان را مصادره مى كنم وجزو بيت المال قرار مى دهم .
(2)3ـ عبد اللّه بن عامر، استاندار بصره .
او بـا امـوال زيـادى از بـصره به مكه فرار كرده بود وهم او بود كه نقشه تصرف بصره را طرح كرد وطلحه وزبير ووقتى امام ـ عليه السايشه را به باز پس گرفتن اين استان ذل وبخشش ا.
(3) د رمـكـه استانداران فرارى عثمان دور هم گرد آمده بودند وعبد اللّه بن عمر وبرادر او عبيد اللّه ، هـمـچنين مروان بن حكم وفرزندان عثمان و غلامان او وگروهى از بنى اميه به آنان پيوسته بودند.
(4) بـا ايـن همه ، نداى اين گروه ودعوت آنان كه چهره هايى شناخته شده بودند توده مردم را از مكه ونيمه راه براى قيام بر ضد امام ـ عليه السلام ـ تحريك نمى كرد.
ازايـن جهت ، ناچار بودند كه در كنار نيروهاى عادى ، كه با ب(3) د رمكه ال وبخشش استاندارهاى بـر كـنـار شـده عثمان وبنى اميه فراهم شده بود، تكيه گاه معنوى نيز داشته باشند واز اين راه ، عواطف دينى اعرابى را كه در مسير راه زندگى مى كردند تحريك كنند.
ازايـن جـهت ، از عايشه وحفصه دعوت كردند كه رهبرى معنوى اين گروه را به عهده بگيرند وبا آنان به سوى بصره حركت كنند.
درسـت اسـت كـه عايشه از لحظه ورود به مكه پرچم مخالفت با على ـ عليه السلام ـ را برافراشته بود، ولى هرگز براى اجراى نظر مخالف خود نقشه اى نداشت وهرگز در فكر او خطور نمى كرد كه رهبرى لشگرى را برعهده كشتند وزمام امور را ب.
لـذا هنگامى كه زبير فرزند خود عبد اللّه را كه خواهرزاده عايشه بود روانه خانه او كرد، تا عايشه را براى قيام ورفتن به بصره تشويق كند.
وى در پاسخ درخواست عبد اللّه گفت :من هرگز به مردم دستور قيام نداده ام .
من به مكه آمده ام كه به مردم اعلام كنم كه امام آنان چگونه كشته شده است واين كه گروهى ، با ايـنـكه خليفه را توبه دادند او را كشته اند، تا مردم خود بر ضد كسانى قيام كنند كه بر او شوريدند واو را لذا هنگامى كه زبير فرزنكشتند وزمام امور را بدون مشورت به دست گرفتند.
عـبد اللّه گفت :اكنون كه نظر تو در باره على وقاتلان عثمان چنين است چرا از مساعدت وكمك بـر ضـد عـلى باز مى نشينى ؟
در حالى كه گروهى از مسلمانان آمادگى خود را براى قيام اعلام كرده اند.
عايشه در پاسخ گفت :صبر كن در اين موضوع كمى فكر كنم .
عبد اللّه از فحواى سخنان او احساس رضايت كرد.
لذا در بازگشت به خانه ، به زبير وطلحه وعده داد كه ام المؤمنين درخواست ما را اجابت كرد.
وبـراى تـحـكـيم مطلب ، فرداى آن روز به نزد عايشه رفت وموافقت قطعى وصريح او را به دست آورد وبـراى ابـلاغ آن مـنـادى گروه ، در مسجد وبازار، خروج عايشه را با طلحه وزبير اعلام كرد وبدين سان مسئله قيام بر ضد على ـ عليه السلام ـ وانديشه تصرف بصره قطعى شد.
(1)طبرى متن نداى خروج كنندگان را چنين نقل مى كند:آگاه باشيد كه ام المؤمنين وطلحه وزبير عازم بصره ستند.
هـركـس مى خواهد اسلام را عزيز گرداند وبا كسانى كه خون مسلمانان را حلال شمرده اند نبرد كـنـد وآن كـس كـه مى خواهد انتقام خون عثمان را بازستاند با اين گروه حركت كند وهركس مركب وهزينه رفتن ندارد، اين مركب او واين هزينه مسافرت او.
(1)بـازيـگران صحنه سياست براى تحريك بيشتر عواطف دينى مردم به سراغ حفصه همسر ديگر رسول خدا (ص ) نيز رفتند.
وى گفت : من تابع عايشه هستم .
اكنون كه او آماده مسافرت است ، من نيز آمادگى خود را اعلام مى كنم .
اما وقتى آماده رفتن شد برادرش عبد اللّه او را از مسافرت بازداشت وحفصه به عايشه پيام فرستاد كه : برادرم مرا از همراهى با شما جلوگيرى كرد.
فصل هفتم .

نقشه امام براى دستگيرى ناكثان