سلطانيه: بزرگترين بناي آجري
جهان در ايران
گنبد عظيم
سلطانيه ، با گذشت زمان ، همچنان جلوه ، شكوه و جاذبه فوق العاده اي دارد.
گنبد سلطانيه به عنوان نمادي از هنر ومعماري در ايران ، نمايشگر زيبايي و
ظرافت هنرهاي گچبري ، كاشيكاري ، منبت ، آجر كاري ، استفاده از طرح هاي
هندسي ، نقوش اسليمي و مقرنس است . اين بنا كه به قرن ششم هجري تعلق دارد
، نمونه هاي زيبايي از هنر گچبري - را دارا است كه شايد براي اولين بار در
ايران به كار رفته باشد .در قسمتهاي داخلي گنبد، تعدادي مداليوم را مي
بينيم كه به صورت برجسته گچبري شده اند و بخش هاي خارجي آنها با لايه اي از
ورق طلا پوشيده شده است .در" گنبد سلطانيه " همچنين، نوعي از گچبري وجود
دارد كه به نام گچبري فتيله اي معروف است و به صورت خط كوفي ، در قسمت
بالاي خطوط ثلث قرار گرفته است .همانند ديگر هنرهاي ايران در دوره اسلامي ،
صنعت و هنر كاشيكاري نيز، از اعتبار و ارزش ويژه اي برخوردار بود ه است .
مدارك تاريخي و باستان شناسي حكايت از آن دارد كه در اواخر هزاره دوم هجري
قمري ، هنرمندان ايران زمين ، آشنا به ساخت خشت و آجرهاي لعابدار بوده و از
آن براي آرايش مناسب بناها ، استفاده مي كردند .در دوره اسلامي نيز به
تدريج هنر كاشيكاري ، مانند آجر كاري و گچكاري با شيوه جديد آغاز شد و در
تمام دورانهاي اسلامي براي ، زيباسازي و استحكام بخشي به بناها ، كاربرد
فراواني داشت .در دوران اسلامي ، بناهاي بسياري مانند مساجد ، مدارس ،
مقابر ، كاخ ها و حمامها و حتي پلها ، به يكي از انواع كاشيكاري مزين بودند
و" گنبد سلطانيه " نيز يكي از بناهاي اسلامي است كه هنر كاشيكاري ، به صورت
عالي و كم نظير در آن به كار رفته است . يكي از انواع كاشي كه در" گنبد
سلطانيه" به كار رفته است ، كاشي هاي طلائي يا زرين فام است ؛ توسعه
تدريجي ساخت كاشي زرين فام و استفاده آن در معماري ، به ويژه بناهاي مذهبي
ومقابر از اواخ دوره سلجوقي آغاز و در دوره ايلخانان به اوج ترقي خود رسيد
.شيوه اي ديگر از تزئينات وابسته به معماري در" گنبد سلطانيه "، بافت آجر و
كاشي است . تلقيق زيباي آجر و كاشي كه با حركات زيباي شطرنجي صورت گرفته ،
ارزش ويژه اي به تزئينات اين بناي مهم و عظيم بخشيده است . نوع ديگري از
تزئينات و كاشيكاري در" گنبد سلطانيه "، تكنيك لعابيران كاشي است كه تصور
مي شود ، خاستگاه آن سلطانيه است .كاربرد چوب نيز از دوران هاي بسيار قديم
در ايران مرسوم بوده است و اين را مي توان از كتيبه هايي كه از خزانه
داريوش در تخت جمشيد بدست آمده ، استنباط كرد .در دروه معماري ايلخانان،
كه" گنبد سلطانيه " ساخته شد، نيز از چوب در قسمت معماري و تزئينات استفاده
مي شده است . نحوه استفاده از چوب به اين صورت بود كه آنها را به صورت
كلافهايي در ميان ديوارها قرار مي دادند و براي جلوگيري از رانش ، آنهارا
به يكديگر متصل مي كردند .در قسمت تزئينات نيز بايد از نرده هاي چوبي منبت
كاري شده ، كه در قسمتهاي مياني داراي گره چيني هندسي است استفاده مي شد .
اين نرده ها از چوب ساج ساخته شده است و بنا بر مستندات و متون تاريخي، از
كشور هندوستان به صورت تحفه و هديه ، براي" گنبد سلطانيه"، به كشور ايران
آورده شده است .نكته قابل توجه اين است كه اين نرده هاي چوبي ، بدون
استفاده از آلتهاي فلزي و ميخ ، فقط با زبانه هاي چوبي بر روي يكديگر سوار
شده اند .در" گنبد سلطانيه" همچنين ، شاهد به كار بردن آجر در نما سازي و
بخش هاي مختلف بنا هستيم كه نقش تزئيني دارند و در بعضي از قسمت ها، با
قرار گرفتن در كنار كاشي ، نقوش بديع و زيبايي خلق شده است .در بناي
سلطانيه ، از آجربراي پوشش سطح هاي وسيع كف در داخل و خارج بنا استفاده شده
است .هندسه در جهان اسلام از اهميت بالايي برخوردار است چرا كه اشكال هندسي،
با مفاهيم نمادين كيهاني و فلسفي تلفيق و باهنرمعماري عجين شد و اين عصاره
هنر اسلامي بود كه با پيروي كامل از اصول هندسي در نقشه ها و نماها ، مبناي
هماهنگي و نظم قرار گرفت و وحد ت را ياد آوري مي كرد .اسليمي ، يكي ديگر
از هنرهاي به كار رفته در" گنبد سلطانيه" است كه به معناي تزئين است ، چه
به صورت گياهان استرليزه وچه به صورت نقوش هندسي و در هم پيچيده . در اين
گنبد اسليمي نيز زينت بخش قسمتهايي از بدنه هاي داخلي آن شده است .مقرنس
نيز يك نوع تزئين معماري است كه شباهت زيادي به سلولهاي مغز انسان دارد ،
اين مقرنسها در ابنيه ، به شكل طبقاتي كه روي هم ساخته شده و براي آرايش
دادن عمارتها ويا براي آنكه به تدريج از شكل هندسي به شكل ديگري پرداخته
شود ، به ويژه از اشكال مربع به اشكال دايره ، كه گنبد ها بر آنها قرار مي
گيرند، به كار رفته است .در" گنبد سلطانيه "، مقرنس، هم عامل تزئين است و
هم عنصري در خدمت معماري محسوب مي شود . مقرنس هاي تزئيني كه در نهايت با
عناصر و موتيفهاي گچبري شده، زيبايي دو چنداني پيدا كرده اند . گفتني است
،" گنبد سلطانيه" يكي از شاهكارهاي هنر و معماري در كشور ايران است كه در
دوره ايلخانان مغول ساخته شده و مسئولان ميراث فرهنگي در تلاش هستند اين
اثر عظيم وارزشمند ايراني را در فهرست ميراث جهاني به ثبت برسانند .