كه در حالتی حركت ميكند و آن حالت وجود تدريجی پيدا ميكند ، نياز به‏
علت دارد ترديدی نيست . حالا ، اين علت يا خود متحرك است كه فاقد اين‏
حالت است و يا شيئی ديگر [ اينكه علت ] خود متحرك باشد محال است (
به بيانی كه گذشت ) پس ناچار شيئی ديگر است . پس ثابت ميشود كه "
كل متحرك يحتاج الی محرك غيره "

محرك اول :

از اين اصل كه بگذريم ، بايد برويم سراغ اصول ديگر ، چون عمده اختلاف‏
ما با آنها در آن چيزی استكه حكمای ما آنرا محرك اول عقلی مينامند ، و
در درسهای اسفار گفته ايم كه اين اصل موروث از ارسطو است و اگر چه در
كلمات خود ارسطو مقدماتی برای آن ذكر نشده است ولی در هر صورت مبتنی‏
بر چند مقدمه ميباشد :
يك مقدمه همانی است كه گذشت " كل متحرك يحتاج الی محرك غيره "
مقدمه دوم اين است كه هرچه كه در طبيعت هست ( حركتهای عمومی طبيعت‏
) علت مباشرش در خود طبيعت است ، و محال است ماوراء الطبيعه مستقيما
حركت را در جسم بوجود بياورد بدون اينكه در خود جسم مبدأ حركت وجود
داشته باشد . مثلا كره زمين كه حركت ميكند محال است يك موجود مجرد بدون‏
وساطت قوای طبيعی محرك آن باشد ، هر حركتی خواه طبعی باشد و خواه ارادی‏
باشد ، فاعل مباشرش بايد يك طبيعی باشد .
مقدمه سوم اين است كه هر امر طبيعی و جسمانی [ يعنی چيزی كه حلول در
جسم دارد ] در اين عالم متحرك است ، و خالی از نوعی حركت نيست .
مقدمه چهارم اينستكه : علت موجده حركت ، از حركت انفكاك ندارد ، و
بطور كلی علت موجده هر چيزی با آن معيت دارد و قابل انفكاك از آن‏
نيست .
مقدمه پنجم اينستكه : كليه متحركات در نهايت امر بايد منتهی شوند به‏
محركی كه آن محرك لا يتحرك است ، و تسلسل محال است .
اينها اصول و مقدماتی استكه برهان محرك اول ( عقلی ) بر مبنای آنها
قابل اثبات است . و تفصيل آن در درس بعد خواهد آمد .

درس چهارم : اصل حركت ( 4 )

مسأله ارسطوئی در واقع اثبات ماوراء الطبيعه است از طريق حركت .
ماديين هم كه اين همه دست و پا می‏كنند كه تضاد را علت حركت بدانند
برای اين است كه اين برهان را از قابليت اثبات ماوراء الطبيعه‏
بيندازند .
برهان محرك اول متنی بر مقدماتی است كه در درس پيش ذكر شد . البته‏
همه اين مقدمات را حكما بعنوان مقدمات اين برهان ذكر نكرده‏اند و در هيچ‏
جا به اين ترتيب نيامده است ، و ما آنها را تحت اين نظم در آورده‏ايم ،
زيرا بدون اين مقدمات اثبات آن برهان ممكن نيست . اين مقدمات بطوری‏
كه در درس پيش گفته شد عبارتند از :